Thương mại điện tử đã không còn là khái niệm xa lạ trong đời sống kinh tế hiện đại. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin cùng xu hướng mua bán trực tuyến ngày càng phổ biến đã đưa thương mại điện tử trở thành một phần không thể thiếu trong mọi hoạt động kinh doanh. Tại Việt Nam xây dựng hệ thống pháp luật cho lĩnh vực này bắt đầu từ khá sớm với Luật Giao dịch điện tử năm 2005. Tuy nhiên nhu cầu điều chỉnh thực tiễn ngày càng đa dạng phức tạp đã đặt ra yêu cầu phải cập nhật, hoàn thiện pháp luật theo hướng mới.
Bài viết dưới đây sẽ điểm lại những nội dung cốt lõi của luật thương mại điện tử tại Việt Nam từ phiên bản năm 2005 đến những định hướng sửa đổi đề xuất mới nhất hiện nay.
Luật Giao Dịch Điện Tử 2005: Nền tảng pháp lý ban đầu
Luật Giao dịch điện tử số 51/2005/QH11 là văn bản đầu tiên điều chỉnh trực tiếp các hoạt động thương mại điện tử ở Việt Nam. Luật được ban hành vào ngày 29 tháng 11 năm 2005 và chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 3 năm 2006. Mặc dù không có tên gọi là “Luật Thương mại điện tử”, đây chính là cơ sở pháp lý quan trọng đặt nền móng cho hoạt động giao dịch, mua bán trực tuyến sau này.
Luật này điều chỉnh các hoạt động giao dịch điện tử trong lĩnh vực dân sự, thương mại, hành chính và các lĩnh vực khác, đồng thời công nhận giá trị pháp lý của thông điệp dữ liệu và chữ ký điện tử tương đương với văn bản giấy và chữ ký tay truyền thống. Những quy định ban đầu này là bước tiến lớn trong việc hợp thức hóa các hoạt động thương mại diễn ra trên môi trường mạng.
Hạn chế của hệ thống pháp luật ban đầu
Mặc dù là một bước khởi đầu cần thiết, Luật Giao dịch điện tử 2005 và các văn bản hướng dẫn đi kèm nhanh chóng bộc lộ nhiều bất cập. Bản thân luật chỉ điều chỉnh ở cấp độ nguyên tắc, còn thiếu những quy định chi tiết về các mô hình kinh doanh TMĐT, về nghĩa vụ của người bán, trách nhiệm của sàn giao dịch điện tử, hay cơ chế bảo vệ người tiêu dùng trong môi trường số.
Ngoài ra, khi hoạt động thương mại điện tử phát triển mạnh mẽ với sự tham gia của các nền tảng trung gian, mô hình giao dịch phức tạp và sự xuất hiện của nhiều loại hình dịch vụ mới như dropshipping, thanh toán qua ví điện tử, quảng cáo kỹ thuật số… thì hệ thống pháp lý hiện hành không còn đủ năng lực điều chỉnh một cách toàn diện.
Nghị định và thông tư hướng dẫn phát triển thương mại điện tử
Để bù đắp cho những hạn chế của Luật Giao dịch điện tử, Chính phủ đã ban hành một loạt các nghị định và thông tư điều chỉnh trực tiếp lĩnh vực thương mại điện tử. Tiêu biểu là:
-
Nghị định 52/2013/NĐ-CP về thương mại điện tử, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2013. Đây là văn bản pháp lý đầu tiên quy định cụ thể về hoạt động TMĐT bao gồm thiết lập website TMĐT, cung cấp dịch vụ TMĐT, quản lý hoạt động của các sàn giao dịch.
-
Nghị định 85/2021/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 52, nhằm tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước đối với các mô hình TMĐT xuyên biên giới, yêu cầu minh bạch về nguồn gốc hàng hóa, nghĩa vụ báo cáo đối với các chủ thể vận hành sàn TMĐT.
-
Các thông tư chuyên ngành như Thông tư 47/2014/TT-BCT và Thông tư 59/2015/TT-BCT hướng dẫn cụ thể về thủ tục thông báo, đăng ký website và ứng dụng TMĐT với Bộ Công Thương, tiêu chuẩn kỹ thuật, cơ chế xử lý khiếu nại, bảo vệ thông tin cá nhân.
Tuy vậy, tất cả các văn bản này đều dừng lại ở cấp nghị định và thông tư, chưa có một đạo luật chuyên biệt điều chỉnh toàn diện lĩnh vực TMĐT.
Định hướng xây dựng Luật Thương mại điện tử mới
Trước thực tế đó, Bộ Công Thương đã đề xuất xây dựng một đạo luật mới có tên gọi chính thức là Luật Thương mại điện tử. Đây sẽ là lần đầu tiên Việt Nam có một bộ luật riêng điều chỉnh đầy đủ mọi hoạt động thương mại trong môi trường số.
Luật này được định hướng không chỉ kế thừa những nội dung đã có từ Luật Giao dịch điện tử và các nghị định, mà còn mở rộng phạm vi điều chỉnh theo xu hướng toàn cầu. Những điểm nổi bật được đề xuất bao gồm:
-
Xác định rõ các loại hình giao dịch TMĐT phổ biến như mô hình B2B, B2C, C2C, P2P; đồng thời phân biệt rõ vai trò giữa các chủ thể như nhà cung cấp nền tảng, nhà bán hàng, người tiêu dùng, bên trung gian thanh toán.
-
Quy định trách nhiệm pháp lý cụ thể đối với các sàn TMĐT, đặc biệt là các nền tảng xuyên biên giới đang hoạt động tại Việt Nam.
-
Cơ chế giám sát và xử lý vi phạm mạnh hơn đối với hành vi gian lận thương mại, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, buôn bán hàng giả, vi phạm quyền lợi người tiêu dùng.
-
Đề cao việc bảo vệ dữ liệu cá nhân, đặc biệt trong bối cảnh dữ liệu người dùng đang trở thành nguồn tài nguyên quan trọng trong nền kinh tế số.
-
Phù hợp hóa hệ thống pháp luật với các cam kết quốc tế mà Việt Nam đã tham gia, đặc biệt là các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như CPTPP, EVFTA…
Những thách thức trong quá trình xây dựng luật mới
Việc xây dựng một bộ luật chuyên biệt về thương mại điện tử không hề đơn giản. Lý do đầu tiên là tốc độ phát triển công nghệ quá nhanh khiến hệ thống pháp lý luôn có nguy cơ bị lạc hậu. Thứ hai là sự đa dạng và phức tạp của các mô hình kinh doanh mới khiến việc xây dựng quy định pháp lý gặp nhiều khó khăn trong việc bao quát toàn diện mà vẫn giữ tính khả thi.
Ngoài ra, cần phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều bộ ngành như Bộ Công Thương, Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Tư pháp, Bộ Công an để đảm bảo luật có tính khả thi và phù hợp với thực tế quản lý. Việc tham khảo kinh nghiệm quốc tế, song song với nghiên cứu thực tiễn trong nước, cũng là yếu tố quyết định đến chất lượng của luật mới.
Từ Luật Giao dịch điện tử năm 2005 đến hệ thống các nghị định, thông tư hiện hành Việt Nam đã từng bước xây dựng hành lang pháp lý cho thương mại điện tử. Tuy nhiên trước sự phát triển nhanh chóng và phức tạp của lĩnh vực này yêu cầu cấp thiết đặt ra là cần có một bộ luật riêng – Luật Thương mại điện tử – để điều chỉnh toàn diện, nhất quán, có hiệu lực pháp lý cao.
Luật mới không chỉ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho doanh nghiệp hoạt động TMĐT còn góp phần bảo vệ người tiêu dùng, tăng cường quản lý nhà nước, đưa thương mại điện tử trở thành trụ cột của nền kinh tế số Việt Nam trong tương lai. Trong thời gian tới sự ra đời của Luật Thương mại điện tử sẽ là dấu mốc quan trọng thúc đẩy TMĐT phát triển bền vững, minh bạch, phù hợp với thông lệ quốc tế.