Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng thì việc ký kết với thực thi các điều ước quốc tế trở thành một trong những hoạt động đối ngoại quan trọng của Nhà nước Việt Nam. Để đảm bảo các thỏa thuận quốc tế được thực hiện thống nhất, minh bạch phù hợp với lợi ích quốc gia Quốc hội đã thông qua Luật Điều ước Quốc tế năm 2016. Đây là văn bản pháp lý có tính hệ thống cao thay thế Pháp lệnh năm 2005 bổ sung nhiều nội dung quan trọng liên quan đến thẩm quyền, quy trình giám sát điều ước quốc tế.
Khái quát chung về luật điều ước quốc tế
Luật Điều ước Quốc tế năm 2016 được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 9 tháng 4 năm 2016 và chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2016. Luật gồm 10 chương và 84 điều, quy định đầy đủ và rõ ràng các vấn đề từ khái niệm điều ước quốc tế, phạm vi điều chỉnh đến thẩm quyền ký kết, phê chuẩn, thực thi và xử lý các tình huống phát sinh trong quá trình thực hiện điều ước.
Đây là văn bản pháp luật có tính chất điều phối giữa hoạt động đối ngoại với quản trị hành chính quốc gia, đảm bảo rằng mọi cam kết quốc tế đều đặt trong khuôn khổ của Hiến pháp, luật pháp và chính sách phát triển của đất nước.
Khái niệm điều ước quốc tế theo luật
Theo quy định của luật, điều ước quốc tế là thỏa thuận bằng văn bản được ký kết giữa Nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam hoặc các cơ quan nhà nước có thẩm quyền với một hay nhiều chủ thể khác của luật quốc tế, nhằm xác lập hoặc thay đổi quyền và nghĩa vụ pháp lý giữa các bên.
Điều ước có thể mang tên gọi khác nhau như hiệp ước, công ước, hiệp định, thỏa thuận, bản ghi nhớ, tuyên bố chung. Tuy nhiên dù tên gọi ra sao, khi đã được ký kết hợp pháp và có hiệu lực, nó sẽ mang tính ràng buộc pháp lý đối với các bên tham gia.
Nguyên tắc điều chỉnh hoạt động ký kết và thực hiện
Luật nhấn mạnh việc ký kết và thực hiện điều ước quốc tế phải bảo đảm các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế, đồng thời phù hợp với lợi ích quốc gia. Một số nguyên tắc được luật quy định rõ ràng như tuân thủ Hiến pháp và pháp luật Việt Nam, tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp vào công việc nội bộ của quốc gia khác, bình đẳng và cùng có lợi, phù hợp với chính sách đối ngoại của Nhà nước.
Mọi hoạt động liên quan đến điều ước quốc tế phải được tiến hành một cách minh bạch, có sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng và chịu sự giám sát của Quốc hội hoặc cơ quan có thẩm quyền.
Phân định thẩm quyền trong ký kết điều ước
Tùy theo tính chất và phạm vi ảnh hưởng của điều ước quốc tế, luật phân định thẩm quyền ký kết và phê chuẩn cho các chủ thể khác nhau. Nếu điều ước có liên quan đến vấn đề chủ quyền, an ninh quốc gia, quốc phòng hoặc các nội dung cần được Quốc hội phê chuẩn thì chỉ có Chủ tịch nước mới có thẩm quyền quyết định việc trình ký và phê chuẩn.
Trong khi đó các điều ước quốc tế thuộc lĩnh vực hợp tác kỹ thuật, khoa học, văn hóa, thương mại hoặc có phạm vi ảnh hưởng hẹp hơn thì thẩm quyền có thể được giao cho Thủ tướng Chính phủ hoặc Bộ trưởng, người đứng đầu cơ quan ngang bộ. Điều này cho phép quá trình ký kết được linh hoạt hơn nhưng vẫn đảm bảo sự kiểm soát từ Trung ương.
Quy trình đề xuất, đàm phán và phê chuẩn
Một trong những điểm đổi mới của Luật Điều ước Quốc tế năm 2016 là quy trình ký kết được chuẩn hóa và minh bạch hơn. Mỗi điều ước khi được đề xuất ký kết cần có đánh giá tác động, phân tích lợi ích quốc gia, phương án thực hiện và dự kiến nguồn lực. Hồ sơ đề xuất sẽ được gửi đến cơ quan có thẩm quyền xem xét trước khi đàm phán chính thức.
Quá trình đàm phán, ký kết và phê chuẩn đều cần được ghi nhận bằng văn bản. Nếu là điều ước quốc tế quan trọng, việc trình Quốc hội phê chuẩn là bước không thể thiếu nhằm đảm bảo tính dân chủ và minh bạch. Sau khi có hiệu lực, điều ước phải được công bố công khai, gửi lưu trữ tại Bộ Ngoại giao và đăng tải trên Cổng thông tin điện tử quốc gia.
Lưu trữ và công bố điều ước quốc tế
Bộ Ngoại giao có trách nhiệm chính trong việc lưu trữ và công bố điều ước quốc tế. Tất cả các bản gốc điều ước sau khi được ký kết đều phải được gửi về Bộ Ngoại giao để lưu giữ và quản lý thống nhất. Đồng thời bộ này cũng là cơ quan đầu mối trong việc đăng ký điều ước với Liên Hợp Quốc hoặc tổ chức quốc tế có liên quan nếu cần thiết.
Luật quy định rõ việc đăng tải điều ước phải được thực hiện công khai để đảm bảo người dân, doanh nghiệp và cơ quan chức năng có thể tra cứu và áp dụng một cách thuận tiện, góp phần nâng cao tính minh bạch trong hoạt động đối ngoại.
Tổ chức thực hiện và giám sát
Luật quy định các cơ quan chủ trì ký kết điều ước phải xây dựng kế hoạch tổ chức thực hiện cụ thể. Kế hoạch này bao gồm nội dung cần thực hiện, cơ quan phối hợp, thời gian thực hiện và phân bổ ngân sách nếu có. Quá trình thực hiện phải được báo cáo định kỳ và chịu sự giám sát của Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội hoặc cơ quan cấp trên có thẩm quyền.
Bên cạnh đó, luật cũng trao quyền cho các tổ chức, cá nhân gửi kiến nghị, khiếu nại hoặc tố cáo liên quan đến việc thực hiện điều ước quốc tế, góp phần đảm bảo hiệu lực và hiệu quả thực thi pháp luật.
Vai trò của luật trong bối cảnh hội nhập
Luật Điều ước Quốc tế năm 2016 không chỉ là công cụ quản lý hành chính mà còn là biểu hiện của một quốc gia có chủ quyền, tôn trọng luật pháp quốc tế và sẵn sàng hội nhập sâu rộng với cộng đồng thế giới. Việc ban hành luật này giúp Việt Nam chủ động hơn trong đàm phán, giảm thiểu rủi ro pháp lý và bảo vệ tốt hơn lợi ích quốc gia trong các quan hệ quốc tế.
Trong bối cảnh Việt Nam là thành viên của nhiều tổ chức quốc tế như ASEAN, WTO, CPTPP và ký kết hàng loạt hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, luật này càng thể hiện vai trò trọng yếu trong việc quản lý và điều hướng các cam kết quốc tế của Nhà nước.
Luật Điều ước Quốc tế năm 2016 là một bước tiến quan trọng trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam phục vụ yêu cầu hội nhập phát triển. Với nội dung toàn diện quy trình rõ ràng cùng cơ chế giám sát minh bạch nên luật không chỉ nâng cao hiệu lực thực thi điều ước quốc tế còn góp phần khẳng định vai trò với uy tín của Việt Nam trên trường quốc tế. Việc hiểu tuân thủ đúng luật này là trách nhiệm không chỉ của các cơ quan nhà nước còn của toàn xã hội trong tiến trình hội nhập toàn cầu.