Luật Nhân đạo Quốc tế là bộ quy tắc pháp lý. Được xây dựng để điều chỉnh cách thức tiến hành chiến tranh nhằm giảm mức độ bạo lực và bảo vệ những người không tham gia chiến đấu. Chính là một nhánh quan trọng của công pháp quốc tế còn được gọi bằng nhiều tên như luật xung đột vũ trang hoặc luật chiến tranh. Mục đích chính là bảo vệ dân thường, thương binh, tù binh với cả hạn chế việc sử dụng vũ khí một cách vô nhân đạo.
Bối cảnh nguồn gốc phát triển
Luật Nhân đạo Quốc tế hình thành từ giữa thế kỷ XIX, bắt đầu với Công ước Geneva đầu tiên năm 1864 và dần mở rộng qua bốn Công ước Geneva năm 1949 cùng các Nghị định thư bổ sung năm 1977. Các văn kiện này dần trở thành luật tập quán quốc tế, nghĩa là dù một quốc gia chưa ký kết, nó vẫn bị ràng buộc nếu hành vi được coi là áp dụng chung trong cộng đồng quốc tế.
Nguồn luật bao gồm điều ước quốc tế, tập quán quốc tế, án lệ từ các tòa hình sự quốc tế, cùng các văn kiện hướng dẫn từ các tổ chức như Chữ thập đỏ, UN. Một số quy phạm trở thành jus cogens, tức tuyệt đối không được vi phạm, ví dụ bảo vệ thường dân, cấm tra tấn.
Các nguyên tắc cơ bản của luật nhân đạo quốc tế
Ba nguyên tắc cơ bản giúp khung pháp lý này đảm bảo tính nhân đạo và hợp lý trong điều kiện chiến tranh
Nguyên tắc phân biệt giữa dân sự và quân sự
Quân nhân có thể được tấn công nếu họ là mục tiêu quân sự rõ ràng. Dân thường, cơ sở hạ tầng dân sự phải được bảo vệ.
Nguyên tắc tỉ lệ
Khả năng gây tổn hại cần được cân nhắc kỹ so với mục tiêu. Nếu việc tấn công gây hại lớn cho dân thường không tương xứng với lợi ích quân sự, đó là hành vi vi phạm.
Nguyên tắc nhân đạo
Cấm mọi hành vi tàn bạo, tra tấn, thủ tiêu, đối xử tàn nhẫn với người không tham chiến. Người bị thương, bị bắt giữ dù ở bên nào vẫn phải được chăm sóc và đối xử phù hợp.
Ngoài ra còn nguyên tắc trung lập và không phân biệt quốc tịch, tôn giáo, giới tính… Người làm nhiệm vụ y tế và nhân đạo được bảo hộ bởi biểu tượng đặc biệt như Chữ thập đỏ.
Phạm vi áp dụng
Luật Nhân đạo Quốc tế áp dụng với hai loại xung đột
-
Xung đột vũ trang quốc tế gồm các bên là quốc gia, ví dụ chiến tranh giữa hai quốc gia
-
Xung đột vũ trang không quốc tế như nội chiến, nổi dậy vũ trang.
Công ước Geneva IV và Điều 3 chung áp dụng với cả hai dạng ở mức tối thiểu. Điều ước bổ sung quy định chi tiết hơn tùy tình huống.
Các nội dung điều chỉnh chính
Bảo vệ người và tài sản
Thương binh, bệnh binh, tù binh chiến tranh, dân thường đều được ưu tiên bảo vệ. Họ phải được chăm sóc, không bị tra tấn, bị ép ép khai.
Hạn chế phương tiện chiến tranh
Cấm dùng vũ khí hóa học, sinh học, bom mìn vô tội vạ và vũ khí gây phá hoại môi trường nghiêm trọng.
Bảo hộ cơ quan y tế và cứu trợ
Các bệnh viện, nhân viên y tế và trang thiết bị cứu thương được xem là vùng an toàn. Khi bị tấn công là vi phạm luật.
Quy định về cáo buộc vi phạm
Các hành vi nghiêm trọng có thể bị coi là tội ác chiến tranh. Các bên tham chiến có nghĩa vụ truy tố và xét xử.
Thực tiễn áp dụng trong lịch sử và hiện nay
Tại Việt Nam, chiến tranh Đông Dương và chiến tranh Việt Nam là những biến cố để luật nhân đạo quốc tế được áp dụng, đồng thời để lại hậu quả như bom mìn gây chết người đến nhiều năm sau.
Trên thế giới, nhiều cơ chế giám sát được vận hành bởi Hội Chữ thập đỏ Quốc tế, UN và tòa án quốc tế như ICTY, ICC. Những phán quyết trong vụ Kayishema & Ruzindana hay Tadic minh chứng cho việc luật này trở thành phần luật tập quán ràng buộc quốc gia.
Các tổ chức nhân đạo làm nhiệm vụ cứu trợ đi cùng nguyên tắc nhân đạo, trung lập, độc lập và khách quan. Điều này giúp họ tiếp cận vùng chiến sự để cứu giúp dân thường.
Vai trò trong thời đại hiện nay
Trong thế kỷ XXI, chiến tranh vẫn tiếp diễn dưới nhiều hình thức mới như giao tranh đô thị, chiến tranh công nghệ cao, các xung đột nội bộ. Luật Nhân đạo Quốc tế có vai trò then chốt để bảo vệ nhân quyền trong điều kiện cấp bách. Việc tuân thủ các nguyên tắc không chỉ mang ý nghĩa pháp lý mà còn thể hiện trách nhiệm đạo đức của nhà nước, quân đội và tổ chức tham chiến.
Các tổ chức như Chữ thập đỏ, các cơ quan cứu trợ nhân đạo quốc tế dựa vào luật này để vận hành hoạt động cứu trợ, bảo vệ dân thường và nhân viên. Sự giám sát bởi cộng đồng quốc tế giúp gây áp lực với các bên vi phạm.
Thách thức trong việc thực thi
Luật Nhân đạo Quốc tế gặp khó khăn bởi nhiều lý do
-
Các bên tham chiến nhiều khi không tuân thủ luật hoặc không phải là thành viên điều ước
-
Việc kiểm chứng, thu thập chứng cứ trong vùng chiến sự phức tạp
-
Cơ chế xử lý vi phạm qua trọng tài hoặc tòa án chậm, thiếu hiệu quả. Nhiều tội ác chiến tranh vẫn chưa bị xét xử
-
Công nghệ mới như vũ khí nhiệt áp, máy bay không người lái đang vượt khả năng điều chỉnh hiện tại
Luật Nhân đạo Quốc tế hình thành là bước tiến lớn trong pháp luật nhân đạo hiện đại. Tạo ra cơ chế pháp lý để giảm đau khổ cho con người trong chiến tranh. Dù thách thức vẫn còn nhưng việc tiếp tục cập nhật điều ước với phát triển luật tập quán cải thiện hiệu quả thực thi là điều cần thiết.