Trong bối cảnh hội nhập giao lưu quốc tế ngày càng sâu rộng thì hiểu biết về các hệ thống pháp luật khác nhau trở thành công cụ quan trọng để các nhà làm luật, luật sư, thẩm phán và học giả pháp lý vận dụng cải thiện pháp luật nội địa. Bài đăng này sẽ làm rõ bốn dòng họ pháp luật chủ yếu so sánh hệ thống pháp luật Anh – Mỹ, Mỹ – Việt Nam, Việt Nam – Trung Quốc từ đó giúp đọc giả có cái nhìn tổng quan và cụ thể hơn về bản chất với xu hướng phát triển pháp luật toàn cầu.
Bốn dòng họ pháp luật trên thế giới
Trên bình diện so sánh pháp luật các hệ thống luật pháp trên thế giới thường được phân loại thành bốn dòng họ chính
-
Luật dân chúng (Civil Law)
-
Luật thông luật (Common Law)
-
Luật xã hội chủ nghĩa (Socialist Law)
-
Luật tôn giáo (Religious Law)
1. Luật dân chúng
Dòng luật này xuất phát từ truyền thống pháp luật La Mã, phổ biến tại châu Âu lục địa, nhiều nước châu Á và Mỹ Latinh. Đặc trưng là luật được hệ thống hóa thành văn bản, có vai trò chính thức trong điều chỉnh hành vi xã hội. Điều luật được mã hóa, tổ chức rõ ràng, dễ tra cứu, áp dụng.
2. Luật thông luật
Luật thông luật hình thành ở Anh, sau phát triển mạnh mẽ tại Mỹ, Canada, Australia… Hình thành dựa vào án lệ, tòa án đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng pháp luật thông qua các phán quyết. Văn bản luật có nhưng không chiếm ưu thế như luật dân chúng, trách nhiệm giải thích và thẩm định luật pháp nằm ở hệ thống tư pháp.
3. Luật xã hội chủ nghĩa
Dòng luật này chịu ảnh hưởng từ mô hình pháp lý Liên Xô cũ, Bắc Triều Tiên, Trung Quốc hiện đại, Việt Nam, Cuba. Nó kết hợp yếu tố mã hóa từ hệ thống luật dân chúng với vai trò chỉ đạo của Đảng Cộng sản trong việc định hướng pháp luật. Nhà nước nắm quyền chủ đạo trong lập pháp, pháp luật đóng vai trò kiểm soát xã hội rất mạnh.
4. Luật tôn giáo
Luật tôn giáo được áp dụng trong các quốc gia theo đạo Islam, Israel hoặc một số quốc gia kết hợp luật tôn giáo với luật hiện đại. Ví dụ Hồi giáo dựa vào Sharia, thiên hướng vào từ Koran và Hadith. Luật đạo trở thành chuẩn mực và căn cứ giải quyết nhiều vấn đề dân sự, gia đình, thừa kế…
Các dòng họ pháp luật có sự chồng chéo nhưng vẫn có đặc tính riêng. Ví dụ Trung Quốc kết hợp Civil Law và Socialist Law, Ấn Độ kết hợp Civil Law, Common Law và yếu tố đạo Hindu.
So sánh hệ thống pháp luật Anh và Mỹ
Khởi nguồn
Cả hai đều thuộc dòng họ Common Law, nhưng có nguồn gốc khác nhau. Anh tạo lập lịch sử và nền tảng pháp lý, Mỹ tiếp thu và phát triển thêm dựa trên nguyên tắc hiến pháp và tính liên bang.
Cấu trúc lập pháp
Anh có hệ thống lập pháp đa cấp nhưng không theo mô hình liên bang. Quốc hội Anh (Quốc hội Westminster) ban hành luật cho toàn nước. Mỹ theo mô hình liên bang với cấp quốc gia (Quốc hội Mỹ) và cấp tiểu bang, cho phép mỗi bang có hệ thống pháp luật riêng nhưng phải phù hợp Hiến pháp Mỹ.
Án lệ và vai trò tòa án
Anh là nơi khởi sinh hệ thống án lệ, án luật phát triển tự thân, tòa án từ Thượng thẩm qua Tòa tối cao truyền thống. Mỹ cũng xem án lệ là nguồn chính của Common Law nhưng có sự khác biệt về tổ chức tòa án: mỗi cấp có Tố tụng liên bang và cấp tiểu bang. Tòa án tối cao Mỹ đóng vai trò tối cao về kiểm tra hiến pháp.
Kiểm tra hiến pháp
Là điểm khác biệt lớn. Mỹ có cơ chế tòa án có quyền kiểm tra tính hợp hiến của luật và hành vi của cơ quan nhà nước. Anh không có văn bản hiến pháp viết, tòa án không có quyền phủ quyết luật quốc hội.
Tiếp cận pháp luật
Văn bản luật ở Anh bao gồm luật quốc hội, án lệ, quy định hành chính. Mỹ cũng có luật quốc hội, luật tiểu bang và án lệ nhưng công bố rõ ràng công cụ nghiên cứu pháp luật. Việc truy cập dữ liệu án lệ phổ biến qua cơ sở dữ liệu điện tử.
So sánh hệ thống pháp luật Mỹ và Việt Nam
Luật pháp Mỹ
Mỹ theo dòng Common Law nhưng có sự kết hợp với luật dân chúng tại cấp tiểu bang. Có hiến pháp lập thành văn, thực thi mạnh, tòa án có quyền kiểm tra hiến pháp, điều tra độc lập, văn bản công nghiệp pháp luật rất hoàn thiện.
Luật pháp Việt Nam
Việt Nam theo dòng luật xã hội chủ nghĩa, có ảnh hưởng từ dòng dân chủ kiểu Đông Âu, có khung hiến pháp rõ. Luật pháp được ban hành thông qua Quốc hội, Chính phủ và có lồng ghép hoạt động của Đảng. Tòa án không có quyền kiểm tra hiến pháp, thiếu tuyên bố hiến pháp như Mỹ. Hệ thống văn bản pháp luật phân cấp rõ nhưng phức tạp hơn do có luật, nghị định, thông tư.
Các điểm so sánh
-
Tính hội nhập cao ở Mỹ nhờ áp dụng án lệ, trong khi Việt Nam vẫn dựa chủ yếu vào luật viết.
-
Mỹ có tính kiểm tra quyền lực mạnh, Việt Nam thiếu cơ chế này nhưng có vai trò giám sát của Quốc hội và Đảng.
-
Quy định dân sự, hợp đồng, lao động ở Mỹ chi tiết, thực tiễn, Việt Nam đang cải cách nhưng còn nhiều khoảng trống.
-
Hình phạt và trách nhiệm dân sự rõ, tổ chức tố tụng phức tạp và còn hạn chế về thủ tục tố tụng như tạm giữ, thời gian xét xử.
So sánh pháp luật Việt Nam và Trung Quốc
Khởi điểm
Cả hai thuộc dòng luật xã hội chủ nghĩa, chịu ảnh hưởng từ Liên Xô cũ và Hoa lục. Cả hai có Đảng Cộng sản lãnh đạo và xây dựng hệ thống pháp luật kết hợp giữa dân luật với kiểm soát xã hội.
Tổ chức nhà nước và lập pháp
Trung Quốc có Hội đồng Nhà nước thực hiện quyền hành pháp, Quốc hội nhân dân để lập pháp, tương tự Việt Nam có Quốc hội và Chính phủ. Tuy nhiên Trung Quốc thực hiện quyền Đại hội nhân dân địa phương theo mô hình tập trung hơn, kết hợp hình thức tam quyền phân lập giữa địa phương và trung ương.
Vai trò Đảng
Cả hai có Đảng lãnh đạo nhà nước. Trung Quốc chủ trương Đảng đứng trên hiến pháp, ảnh hưởng trực tiếp lên lập pháp, hành pháp, tư pháp thông qua chủ nghĩa lãnh đạo toàn diện. Việt Nam cũng vậy nhưng có khung pháp lý rõ hơn.
Án lệ và tư pháp
Trung Quốc mới xây dựng án lệ thông qua Thông báo giám đốc thẩm từ Tòa tối cao nhân dân trung ương. Việt Nam chưa chính thức sử dụng án lệ. Cả hai không có cơ chế độc lập kiểm tra hiến pháp, quy trình xét xử vẫn do Đảng giám sát.
Nội dung pháp luật
Trung Quốc chi tiết hơn nhiều lĩnh vực, đặc biệt môi trường kinh tế thị trường, sở hữu trí tuệ. Việt Nam đang cải cách để đáp ứng hội nhập. Trung Quốc đang đi đầu trong phát triển luật kỹ thuật số và dữ liệu lớn. Việt Nam vẫn trong giai đoạn hoàn thiện thể chế phục vụ phát triển 4.0 và đảm bảo nhân quyền.
Việc so sánh các dòng họ với hệ thống pháp luật giúp nhà nghiên cứu nhận diện dòng chảy pháp lý toàn cầu từ đó rút ra bài học phù hợp với hoàn cảnh của từng quốc gia. Luật dân chúng và thông luật đại diện cho truyền thống pháp lý phương Tây, luật xã hội chủ nghĩa đón nhận tinh thần cầm quyền của Đảng trong khi luật tôn giáo giữ vai trò quan trọng trong thế giới Hồi giáo. Các hệ thống Anh – Mỹ, Mỹ – Việt Nam, Việt Nam – Trung Quốc thể hiện rõ sự khác biệt trong cơ chế, bản chất và cách thức vận dụng pháp luật. Việc hiểu rõ tương đồng với khác biệt giữa các hệ thống này là tiền đề cơ bản cho quá trình cải cách, hội nhập phát triển pháp luật nước nhà.