Pháp luật từ lâu đã trở thành công cụ không thể thiếu trong quá trình tổ chức vận hành xã hội. Tuy nhiên để hiểu đúng sâu sắc về pháp luật không thể chỉ dừng lại ở những quy định cụ thể hay văn bản điều chỉnh hành vi. Cần phải tiếp cận pháp luật từ gốc rễ về mặt lý luận để thấy rõ bản chất của nó. Bản chất của pháp luật phản ánh vai trò, nguồn gốc với định hướng tư tưởng của các văn bản quy phạm pháp luật trong đời sống. Việc hiểu bản chất không chỉ giúp người học luật tiếp cận đúng đắn còn giúp người dân nâng cao nhận thức với trách nhiệm trong việc tuân thủ xây dựng hệ thống pháp luật.
Bản chất giai cấp của pháp luật
Từ góc độ triết học Mác – Lênin, pháp luật là sản phẩm của nhà nước gắn liền với sự hình thành của giai cấp. Khi xã hội phân chia thành các giai cấp có lợi ích khác nhau thì pháp luật trở thành công cụ thể chế hóa ý chí của giai cấp thống trị. Giai cấp nào nắm quyền lực nhà nước thì sẽ dùng pháp luật để bảo vệ quyền lợi duy trì trật tự phù hợp với mục tiêu chính trị của mình.
Trong lịch sử có thể thấy rõ điều này qua các thời kỳ khác nhau. Ở xã hội chiếm hữu nô lệ pháp luật bảo vệ quyền của chủ nô quy định rõ địa vị thấp kém của nô lệ. Trong xã hội phong kiến, pháp luật củng cố địa vị của vua chúa với tầng lớp quý tộc. Sang thời tư bản pháp luật chú trọng bảo vệ quyền sở hữu tư nhân thúc đẩy kinh tế thị trường tự do. Cho thấy pháp luật luôn là công cụ mang tính giai cấp rõ ràng không thể trung lập như nhiều người từng lầm tưởng.
Ở Việt Nam hiện nay pháp luật mang bản chất của giai cấp công nhân với nhân dân lao động dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Thể hiện qua việc pháp luật bảo vệ lợi ích của đại đa số dân cư, đặc biệt là những người yếu thế, người lao động với nhóm thiệt thòi trong xã hội.
Bản chất xã hội của pháp luật
Dù mang dấu ấn của giai cấp thống trị, pháp luật vẫn là một hiện tượng xã hội đặc biệt có tác động đến toàn bộ cộng đồng. Pháp luật không thể tồn tại nếu không phản ánh nhu cầu thực tiễn không phù hợp với lối sống, đạo đức, tập quán của xã hội. Nói cách khác pháp luật là sản phẩm của xã hội vì xã hội.
Tính xã hội của pháp luật thể hiện ở chỗ nó điều chỉnh các quan hệ xã hội trong nhiều lĩnh vực như chính trị, kinh tế, văn hóa, gia đình, môi trường. Pháp luật tác động đến mọi người không phân biệt tầng lớp, lứa tuổi hay giới tính. Tính xã hội cũng thể hiện qua việc pháp luật hướng tới việc ổn định trật tự bảo đảm an toàn công bằng phát triển bền vững cho cộng đồng.
Ví dụ trong Luật Giao thông đường bộ quy định bắt buộc đội mũ bảo hiểm khi đi xe máy là nhằm bảo vệ tính mạng người tham gia giao thông. Là quy định có lợi cho xã hội nói chung không thiên vị bất kỳ giai cấp nào. Hay trong Luật Bảo vệ môi trường, những quy định về phân loại rác xử lý chất thải công nghiệp bảo vệ nguồn nước đều xuất phát từ nhu cầu chung của cộng đồng nhằm gìn giữ môi trường sống cho các thế hệ tương lai.
Mối quan hệ giữa hai bản chất
Bản chất giai cấp và bản chất xã hội không loại trừ nhau mà tồn tại song song hỗ trợ lẫn nhau. Nếu pháp luật chỉ thuần túy phục vụ giai cấp thống trị mà không tính đến lợi ích chung thì sớm muộn sẽ bị phản kháng không thể tồn tại lâu dài. Ngược lại nếu pháp luật chỉ vì lợi ích cộng đồng mà bỏ qua vai trò tổ chức của nhà nước thì sẽ thiếu sức mạnh cưỡng chế mất đi hiệu lực thi hành.
Một pháp luật bền vững cần phải hài hòa giữa hai yếu tố. Giai cấp thống trị cần thể hiện ý chí qua pháp luật một cách hợp lý đúng đắn đặt lợi ích xã hội lên hàng đầu để tạo sự đồng thuận. Đồng thời người dân cần nhận thức được rằng pháp luật là công cụ điều chỉnh hành vi vì lợi ích chung từ đó tự giác tuân thủ tham gia xây dựng pháp luật ngày càng hoàn thiện hơn.
Ở Việt Nam điều này được thể hiện rõ trong quá trình ban hành pháp luật hiện nay. Các dự thảo luật đều được đưa ra lấy ý kiến nhân dân phản ánh qua nhiều vòng thảo luận qua đó thể hiện bản chất xã hội sâu sắc. Đồng thời các luật vẫn giữ được định hướng chủ đạo là bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân, sự lãnh đạo toàn diện của Đảng.
Bản chất của pháp luật xã hội chủ nghĩa
Pháp luật xã hội chủ nghĩa là hình thức pháp luật mang tính nhân văn sâu sắc. Nó không chỉ điều chỉnh hành vi mà còn hướng tới mục tiêu phát triển con người toàn diện xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Bản chất của pháp luật xã hội chủ nghĩa thể hiện ở chỗ nó bảo vệ quyền với lợi ích hợp pháp của mọi công dân đồng thời đấu tranh chống bất công phân biệt với vi phạm nhân quyền.
Đặc điểm nổi bật của pháp luật xã hội chủ nghĩa là tính dân chủ, tính pháp quyền với tính thống nhất. Tính dân chủ thể hiện qua việc mọi người đều bình đẳng trước pháp luật có quyền tham gia xây dựng giám sát pháp luật. Tính pháp quyền được thể hiện ở chỗ mọi hành vi đều phải căn cứ vào pháp luật mà không ai được đứng trên pháp luật. Tính thống nhất bảo đảm rằng toàn bộ hệ thống pháp luật vận hành nhịp nhàng không mâu thuẫn luôn hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.
Pháp luật là một hiện tượng xã hội đặc biệt có vai trò quan trọng trong tổ chức phát triển xã hội. Bản chất của pháp luật gồm hai mặt chủ yếu là bản chất giai cấp với bản chất xã hội. Trong xã hội xã hội chủ nghĩa như Việt Nam pháp luật không chỉ là công cụ thể hiện ý chí của giai cấp công nhân còn là phương tiện để bảo vệ phát triển xã hội. Hiểu rõ bản chất của pháp luật giúp chúng ta không chỉ tuân thủ tốt còn góp phần xây dựng hệ thống pháp luật ngày càng công bằng, minh bạch, hiệu quả. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế đổi mới toàn diện khiến việc phát huy bản chất tốt đẹp của pháp luật là nhiệm vụ lâu dài đòi hỏi sự chung tay của cả hệ thống chính trị với toàn thể nhân dân.