Trong quá trình tố tụng hình sự việc tạm giữ với tạm giam là biện pháp ngăn chặn có tính chất đặc biệt nhằm phục vụ điều tra truy tố xét xử thi hành án. Là giai đoạn dễ phát sinh vi phạm nếu không được giám sát chặt chẽ tổ chức thực hiện đúng pháp luật. Để đảm bảo quyền con người và xây dựng hệ thống tư pháp hiện đại Việt Nam đã ban hành Luật Thi hành tạm giữ tạm giam năm 2015. Có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 2018 đánh dấu bước tiến lớn trong cải cách tư pháp hình sự.
Sau hơn sáu năm thực hiện Luật Thi hành tạm giữ tạm giam đã mang lại nhiều chuyển biến tích cực tuy nhiên vẫn còn những vấn đề cần tiếp tục điều chỉnh. Bài viết sau đây sẽ điểm qua nội dung chính của luật, thực trạng áp dụng với cả định hướng sửa đổi để phù hợp với bối cảnh mới.
Mục tiêu phạm vi điều chỉnh
Luật Thi hành tạm giữ tạm giam được xây dựng với mục tiêu đảm bảo các quyền cơ bản của người bị tạm giữ tạm giam. Đồng thời luật quy định rõ trách nhiệm của cơ quan nhà nước trong việc tổ chức giam giữ và giám sát chặt chẽ quy trình tố tụng từ khâu điều tra đến xét xử.
Phạm vi áp dụng của luật bao gồm tất cả cá nhân bị áp dụng biện pháp tạm giữ hoặc tạm giam trong quá trình tố tụng hình sự. Ngoài ra luật cũng điều chỉnh cơ chế quản lý cơ sở giam giữ, quy định trách nhiệm của cơ quan công an, quân đội, viện kiểm sát, tòa án và các tổ chức liên quan.
Những quy định cốt lõi
Một trong những điểm quan trọng nhất của Luật Thi hành tạm giữ tạm giam 2015 là việc cụ thể hóa quyền và nghĩa vụ của người bị tạm giữ tạm giam. Người bị tạm giữ có quyền được thông báo về lý do tạm giữ, được gặp người bào chữa, được thông báo cho thân nhân, được khám chữa bệnh và được bảo vệ khỏi hành vi xâm hại.
Đối với người bị tạm giam, quyền được gặp thân nhân, được gửi nhận thư từ, tiếp nhận quà gửi từ gia đình và được sinh hoạt văn hóa tinh thần cũng được quy định rõ ràng. Các quyền này được mở rộng hơn đối với người chưa thành niên hoặc phụ nữ mang thai.
Luật cũng quy định trách nhiệm tổ chức giam giữ thuộc về cơ quan công an hoặc quân đội, tùy theo tính chất vụ án. Việc tổ chức giam giữ phải bảo đảm an toàn, trật tự, điều kiện sinh hoạt tối thiểu và tôn trọng nhân phẩm người bị giam.
Một điểm quan trọng khác là cơ chế giám sát của viện kiểm sát đối với quá trình tạm giữ tạm giam. Viện kiểm sát có quyền yêu cầu thả người ngay nếu phát hiện giam giữ không có căn cứ pháp luật. Ngoài ra Quốc hội, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội cũng được quyền giám sát nhằm đảm bảo minh bạch trong quá trình tố tụng.
Những tiến bộ sau sáu năm thực thi
Kể từ khi có hiệu lực, Luật Thi hành tạm giữ tạm giam đã tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho các cơ sở giam giữ hoạt động chuyên nghiệp và nhân đạo hơn. Trước đây người bị tạm giữ thường bị giam giữ chung hoặc điều kiện sinh hoạt rất khắt khe thì nay các chế độ sinh hoạt như ăn uống, y tế, vệ sinh cá nhân đã được cải thiện đáng kể.
Sự phân loại người bị giam theo tuổi tác, giới tính, tình trạng sức khỏe hay hành vi vi phạm trong thời gian giam giữ cũng được thực hiện đồng bộ hơn. Người bị tạm giam vì lý do khác nhau không còn bị giam giữ chung, hạn chế nguy cơ phát sinh xung đột hoặc ảnh hưởng đến tâm lý.
Công tác kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân cũng được triển khai đều đặn hơn. Các cuộc kiểm tra định kỳ đã giúp phát hiện và khắc phục kịp thời vi phạm nếu có từ đó nâng cao chất lượng quản lý giam giữ và tăng cường niềm tin của xã hội vào hệ thống tư pháp.
Những tồn tại và thách thức
Dù đạt được nhiều kết quả tích cực, việc thi hành Luật Thi hành tạm giữ tạm giam vẫn còn gặp một số hạn chế nhất định. Đầu tiên là vấn đề cơ sở vật chất tại một số nhà tạm giữ, trại tạm giam còn lạc hậu, chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu về điều kiện sinh hoạt và y tế.
Tiếp theo là nhận thức và năng lực của một bộ phận cán bộ trực tiếp thi hành pháp luật vẫn chưa đồng đều. Một số nơi vẫn tồn tại tình trạng hạn chế tiếp xúc với luật sư, gây khó khăn cho việc bảo vệ quyền lợi người bị tạm giam.
Ngoài ra, việc xử lý vi phạm nội quy trong nhà giam vẫn mang tính nội bộ, thiếu sự giám sát độc lập. Khi xảy ra khiếu nại, việc giải quyết đôi khi còn chậm và chưa thỏa đáng, ảnh hưởng đến quyền lợi của người bị giam giữ.
Định hướng sửa đổi và hoàn thiện pháp luật
Hiện nay Bộ Công an đang xây dựng dự thảo Luật sửa đổi bổ sung Luật Thi hành tạm giữ tạm giam nhằm bổ sung nhiều quy định mới, phản ánh sự thay đổi trong thực tiễn thi hành luật. Một trong những đề xuất nổi bật là mở rộng quy định về biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú, giám sát bằng thiết bị điện tử, đồng thời quy định cụ thể hơn về quyền tiếp xúc luật sư trong giai đoạn đầu của tạm giữ.
Ngoài ra dự thảo cũng đề xuất nâng cao tính nhân văn trong thi hành giam giữ như tăng số lần gặp thân nhân, đảm bảo thông tin liên lạc thông suốt và bảo vệ quyền riêng tư của người bị giam. Việc thu thập dữ liệu sinh trắc học như vân tay, ảnh, giọng nói sẽ được chuẩn hóa để thuận tiện hơn trong việc quản lý và đảm bảo an ninh.
Một nội dung khác cũng được chú trọng là tăng cường vai trò giám sát của cộng đồng, các tổ chức xã hội độc lập và cải thiện cơ chế khiếu nại, tố cáo trong quá trình giam giữ. Đây là yếu tố then chốt giúp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật và củng cố niềm tin từ xã hội.
Luật Thi hành tạm giữ tạm giam 2015 là văn bản pháp lý có vai trò đặc biệt trong hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam. Với những quy định chặt chẽ và tiến bộ đã góp phần quan trọng trong đảm bảo quyền con người nâng cao chất lượng điều tra xét xử và phòng ngừa vi phạm.
Tuy nhiên thực tiễn thi hành vẫn đang đặt ra nhiều yêu cầu mới đòi hỏi sự điều chỉnh linh hoạt đồng bộ. Việc sửa đổi luật trong thời gian tới là cần thiết nhằm hoàn thiện cơ chế pháp lý phù hợp với bối cảnh phát triển hiện nay.
Để luật phát huy hiệu quả cao hơn các cơ quan chức năng cần tăng cường công tác tuyên truyền tập huấn kỹ năng đầu tư hạ tầng phục vụ giam giữ. Người dân cũng cần nâng cao nhận thức pháp luật để giám sát đồng hành cùng nhà nước trong xây dựng nền tư pháp tiến bộ và nhân văn.