Pháp luật giữ vai trò quan trọng trong quản lý xã hội bảo vệ quyền với lợi ích hợp pháp của công dân hay tổ chức đồng thời là công cụ để Nhà nước điều hành đất nước theo hướng ổn định và phát triển. Tuy nhiên để pháp luật phát huy hiệu quả nó phải được tổ chức thành một hệ thống thống nhất có cấu trúc rõ ràng vận hành nhịp nhàng. Bài viết này sẽ giúp bạn đọc hiểu rõ hơn về khái niệm hệ thống pháp luật, cấu trúc, đặc điểm của hệ thống pháp luật Việt Nam cũng như đánh giá thực trạng định hướng hoàn thiện trong tương lai.
Hệ thống pháp luật là gì
Hệ thống pháp luật là tập hợp các quy phạm pháp luật được tổ chức một cách có trật tự có liên kết và thống nhất nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong đời sống. Hệ thống này không đơn thuần là một bộ sưu tập các văn bản luật mà là một chỉnh thể có cấu trúc logic và có khả năng tự điều chỉnh khi xã hội thay đổi.
Điểm cốt lõi của hệ thống pháp luật nằm ở tính thống nhất và không mâu thuẫn giữa các bộ phận. Mỗi quy phạm, mỗi ngành luật đều có vị trí và vai trò riêng nhưng phải phục vụ mục tiêu chung là đảm bảo trật tự, công bằng và quyền con người. Sự phân chia rạch ròi về lĩnh vực điều chỉnh cũng giúp pháp luật dễ tiếp cận dễ áp dụng và dễ kiểm soát hơn.
Cấu trúc của hệ thống pháp luật Việt Nam
Xét về cấu trúc bên trong, hệ thống pháp luật Việt Nam gồm ba cấp độ chính. Thứ nhất là quy phạm pháp luật, đơn vị cơ bản nhất thể hiện các quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung. Thứ hai là chế định pháp luật là tập hợp các quy phạm điều chỉnh một nhóm quan hệ xã hội có tính chất tương đồng. Thứ ba là ngành luật là tập hợp các chế định pháp luật điều chỉnh một lĩnh vực xã hội tương đối độc lập như dân sự, hình sự, hành chính, thương mại, lao động.
Xét về cấu trúc bên ngoài hệ thống pháp luật Việt Nam thể hiện qua hệ thống văn bản quy phạm pháp luật. Văn bản có giá trị pháp lý cao nhất là Hiến pháp, tiếp theo là các luật, bộ luật do Quốc hội ban hành, sau đó là các nghị định, thông tư quyết định của các cơ quan có thẩm quyền. Các văn bản này tạo nên một hệ thống thứ bậc từ cao xuống thấp, trong đó văn bản cấp dưới không được trái với văn bản cấp trên.
Các ngành luật chủ yếu trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Hệ thống pháp luật Việt Nam hiện nay bao gồm nhiều ngành luật khác nhau, mỗi ngành điều chỉnh một lĩnh vực đời sống cụ thể. Trong đó có thể kể đến những ngành luật cơ bản như sau.
Ngành luật Hiến pháp điều chỉnh tổ chức bộ máy nhà nước, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Đây là ngành luật nền tảng trong toàn bộ hệ thống pháp luật.
Ngành luật dân sự điều chỉnh các quan hệ tài sản và quan hệ nhân thân giữa các cá nhân, tổ chức với nhau trên nguyên tắc tự do, bình đẳng, tự nguyện cam kết.
Ngành luật hình sự điều chỉnh những hành vi nguy hiểm cho xã hội được coi là tội phạm và quy định hình phạt dành cho người phạm tội.
Ngành luật hành chính điều chỉnh hoạt động quản lý nhà nước và mối quan hệ giữa cá nhân tổ chức với cơ quan hành chính nhà nước.
Ngoài ra còn có các ngành luật khác như luật lao động, luật thương mại, luật tài chính, luật môi trường, luật đất đai, luật hôn nhân và gia đình, luật quốc tế công.
Việt Nam thuộc hệ thống pháp luật nào
Trên thế giới hiện tồn tại hai hệ thống pháp luật chính là hệ thống luật thành văn và hệ thống án lệ. Việt Nam thuộc nhóm nước áp dụng hệ thống luật thành văn chịu ảnh hưởng mạnh từ mô hình pháp luật xã hội chủ nghĩa kết hợp với hệ thống dân luật châu Âu lục địa. Đặc trưng của hệ thống này là pháp luật được thể hiện chủ yếu qua các văn bản quy phạm do cơ quan nhà nước ban hành ít sử dụng tiền lệ xét xử.
Việc áp dụng hệ thống luật thành văn mang lại tính ổn định và khả năng kiểm soát pháp luật rõ ràng nhưng cũng đặt ra yêu cầu cao về việc ban hành sửa đổi kịp thời các quy định để phù hợp với thực tiễn. Trong bối cảnh Việt Nam đang hội nhập sâu rộng, việc tiếp thu có chọn lọc một số yếu tố của hệ thống án lệ cũng được đặt ra nhằm nâng cao tính linh hoạt của pháp luật.
Thực trạng hệ thống pháp luật Việt Nam hiện nay
Hệ thống pháp luật Việt Nam hiện nay nhìn chung đã cơ bản đầy đủ về mặt phạm vi điều chỉnh có mặt ở hầu hết các lĩnh vực của đời sống kinh tế, xã hội, văn hóa. Việc ban hành pháp luật được thực hiện thường xuyên, liên tục góp phần điều chỉnh hiệu quả các mối quan hệ trong bối cảnh đất nước chuyển mình mạnh mẽ.
Tuy nhiên vẫn còn tồn tại không ít hạn chế. Một số văn bản pháp luật còn chồng chéo mâu thuẫn hay chưa phù hợp với thực tế. Chất lượng soạn thảo chưa đồng đều, kỹ thuật lập pháp còn yếu. Việc sửa đổi bổ sung văn bản đôi khi chưa kịp thời, gây khó khăn cho việc áp dụng. Bên cạnh đó công tác phổ biến giáo dục pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu dẫn đến tình trạng người dân còn thiếu hiểu biết pháp lý khó tiếp cận quyền lợi hợp pháp của mình.
Thực thi pháp luật là khâu yếu nhất, khi mà một số cơ quan, cá nhân thực hiện không đúng không đủ hoặc làm trái quy định nhưng chưa bị xử lý nghiêm. Sự phối hợp giữa các cơ quan trong hệ thống tư pháp còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả điều chỉnh của pháp luật.
Định hướng hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam
Trong thời gian tới để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước và phục vụ phát triển bền vững, Việt Nam cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật theo một số định hướng sau.
Thứ nhất là tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý toàn diện đồng bộ, thống nhất. Cần rà soát sửa đổi bổ sung các văn bản pháp luật không còn phù hợp lược bỏ quy định không cần thiết và ban hành kịp thời các quy định mới phù hợp với xu thế phát triển.
Thứ hai là nâng cao chất lượng soạn thảo và thẩm định văn bản pháp luật. Cần chú trọng đào tạo đội ngũ làm công tác xây dựng pháp luật chuyên sâu am hiểu thực tiễn và có tư duy cải cách.
Thứ ba là tăng cường phổ biến giáo dục pháp luật để nâng cao nhận thức pháp luật cho người dân. Pháp luật không thể phát huy tác dụng nếu người dân không biết đến hoặc không hiểu đúng.
Thứ tư là nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật. Cần xử lý nghiêm các hành vi vi phạm tăng cường giám sát hoạt động công vụ cải cách thủ tục hành chính để tạo điều kiện thuận lợi cho việc tuân thủ pháp luật.
Hệ thống pháp luật là nền tảng cho hoạt động quản lý xã hội. Bảo vệ công lý thúc đẩy phát triển quốc gia. Việt Nam đã xây dựng được một hệ thống pháp luật tương đối hoàn chỉnh phù hợp với đặc thù phát triển đất nước. Tuy nhiên trước yêu cầu mới hệ thống này cần tiếp tục được hoàn thiện theo hướng hiện đại, minh bạch, khả thi tiệm cận với các chuẩn mực quốc tế. Chỉ khi hệ thống pháp luật đủ mạnh đủ gần gũi với người dân thì mục tiêu xây dựng nhà nước pháp quyền mới có thể thành hiện thực vững chắc.