Trong mọi nhà nước pháp quyền hệ thống pháp luật đóng vai trò cốt lõi trong điều chỉnh hành vi xã hội bảo đảm trật tự công bằng thúc đẩy sự phát triển bền vững. Đặc biệt trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nên nhận thức đúng về cấu trúc, các thành tố, phương hướng hoàn thiện hệ thống pháp luật là yêu cầu tất yếu.
Hệ thống pháp luật là gì
Hệ thống pháp luật là tổng thể các quy phạm pháp luật được ban hành bởi các cơ quan có thẩm quyền tồn tại trong mối quan hệ thống nhất, đồng bộ, logic. Không chỉ là tập hợp các văn bản pháp luật đơn lẻ mà là một cấu trúc có tổ chức với tính ổn định cùng khả năng điều chỉnh cao.
Hệ thống pháp luật phản ánh ý chí của giai cấp cầm quyền đồng thời chịu sự chi phối của các điều kiện kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội. Trong nhà nước xã hội chủ nghĩa, hệ thống pháp luật còn gắn liền với mục tiêu phục vụ nhân dân xây dựng công bằng, dân chủ với tiến bộ xã hội.
Các thành tố của hệ thống pháp luật
Một hệ thống pháp luật đầy đủ ổn định cần được cấu thành bởi các thành tố cơ bản sau
1. Quy phạm pháp luật
Quy phạm pháp luật là đơn vị nhỏ nhất nhưng mang ý nghĩa nền tảng. Đây là những quy tắc xử sự chung mang tính bắt buộc do nhà nước ban hành hay thừa nhận nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội.
2. Ngành luật
Ngành luật là tập hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh một nhóm quan hệ xã hội nhất định. Ví dụ luật hình sự điều chỉnh hành vi phạm tội và hình phạt, luật dân sự điều chỉnh quan hệ tài sản và nhân thân. Mỗi ngành luật có nguyên tắc, phạm vi cùng phương pháp điều chỉnh riêng.
3. Chế định pháp luật
Chế định pháp luật là nhóm các quy phạm pháp luật có liên quan chặt chẽ điều chỉnh một nhóm quan hệ xã hội cụ thể hơn trong phạm vi một ngành luật. Ví dụ trong luật dân sự có chế định về hợp đồng, về quyền sở hữu, thừa kế…
4. Văn bản pháp luật
Các quy phạm, ngành luật, chế định chỉ thực sự có hiệu lực khi được thể hiện qua các văn bản pháp luật chính thức như hiến pháp, luật, nghị định, thông tư… Văn bản pháp luật bảo đảm tính minh bạch cụ thể cùng khả năng thực thi của quy định pháp luật.
Cấu trúc của hệ thống pháp luật được thể hiện như thế nào
Cấu trúc hệ thống pháp luật thể hiện qua mối quan hệ giữa các thành tố theo chiều ngang và chiều dọc
-
Theo chiều ngang hệ thống pháp luật được chia thành các ngành luật ngang hàng như luật hiến pháp, luật hình sự, luật dân sự, luật hành chính… Mỗi ngành phản ánh một lĩnh vực quan hệ xã hội riêng biệt.
-
Theo chiều dọc thể hiện mối quan hệ giữa các quy phạm pháp luật và các văn bản có thứ bậc khác nhau. Đứng đầu là Hiến pháp sau đó đến luật, nghị định, quyết định, thông tư… Cấu trúc này đảm bảo tính thứ bậc và tính hiệu lực trong áp dụng pháp luật.
-
Theo mối quan hệ nội tại, các quy phạm, chế định và ngành luật liên kết chặt chẽ với nhau tạo nên một hệ thống thống nhất đồng bộ. Việc thay đổi một yếu tố trong ngành luật này có thể ảnh hưởng đến ngành luật khác yêu cầu sự phối hợp điều chỉnh đồng bộ.
Hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa có đặc điểm gì
Trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, hệ thống pháp luật mang những đặc điểm sau
-
Mang tính nhân dân sâu sắc thể hiện ý chí nguyện vọng của đa số nhân dân lao động.
-
Gắn với vai trò lãnh đạo của Đảng là kim chỉ nam định hướng phát triển hoàn thiện pháp luật.
-
Bảo đảm công bằng xã hộ lấy lợi ích cộng đồng làm trung tâm kết hợp hài hòa giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể.
-
Tiến bộ phát triển liên tục không ngừng hoàn thiện để phù hợp với bối cảnh mới với yêu cầu hội nhập.
Hướng hoàn thiện hệ thống pháp luật hiện nay
Trước yêu cầu phát triển đất nước và hội nhập quốc tế hệ thống pháp luật Việt Nam cần được hoàn thiện theo các hướng
1. Tăng cường tính đồng bộ thống nhất
Khắc phục tình trạng chồng chéo mâu thuẫn giữa các quy định pháp luật. Cần rà soát toàn diện hệ thống hóa với pháp điển hóa các văn bản hiện hành.
2. Nâng cao chất lượng ban hành văn bản
Chú trọng quy trình xây dựng pháp luật từ khâu lập đề nghị đến soạn thảo thẩm định ban hành. Tăng cường tham vấn phản biện xã hội để bảo đảm tính khả thi phù hợp thực tiễn.
3. Bảo đảm quyền con người, quyền công dân
Luật pháp phải trở thành công cụ bảo vệ quyền lợi chính đáng chống lại mọi hành vi vi phạm xâm hại quyền con người.
4. Đẩy mạnh pháp luật số hóa
Áp dụng công nghệ thông tin trong ban hành phổ biến với truy cập thực thi pháp luật. Tăng cường khả năng tiếp cận của người dân tới các quy định pháp luật thông qua nền tảng số.
5. Gắn pháp luật với thực tiễn đời sống
Luật pháp phải xuất phát từ đời sống xã hội phản ánh đúng yêu cầu thực tế có khả năng điều chỉnh linh hoạt. Tránh xa lý thuyết suông xa rời thực tế.
Hệ thống pháp luật không chỉ là trụ cột của nhà nước pháp quyền còn là biểu hiện cụ thể của văn minh chính trị với trình độ tổ chức xã hội. Đặc biệt trong mô hình xã hội chủ nghĩa, pháp luật không chỉ để cai trị còn để phục vụ bảo vệ nhân dân. Do đó việc nhận thức đúng về cấu trúc, thành tố không ngừng hoàn thiện hệ thống pháp luật là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Là con đường tất yếu để tiến tới một nhà nước pháp quyền thực chất, công bằng, hiện đại.