Khi công dân bị thiệt hại do lỗi của cơ quan nhà nước hay người thi hành công vụ thì quyền yêu cầu bồi thường là một bảo đảm pháp lý thiết yếu. Tại Việt Nam điều đó được quy định trong Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017. Là văn bản pháp lý quan trọng thể hiện cam kết của Nhà nước trong bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân đồng thời nâng cao chất lượng thực thi công vụ. Bài viết này sẽ phân tích toàn diện các nội dung chính của luật, cách áp dụng, những định hướng tiếp theo trong tương lai.
Mục tiêu của luật phạm vi điều chỉnh
Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017 được thông qua nhằm thay thế cho luật năm 2009 với mục tiêu khắc phục những điểm bất cập tạo hành lang pháp lý rõ ràng minh bạch hơn trong việc xác định trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.
Về phạm vi điều chỉnh, luật quy định trách nhiệm bồi thường trong ba nhóm lĩnh vực chính là quản lý hành chính, tố tụng, thi hành án. Trong từng lĩnh vực luật phân chia chi tiết các loại thiệt hại mà cơ quan nhà nước có thể phải bồi thường như thiệt hại về tài sản, thu nhập, chi phí hợp lý và cả tổn thất tinh thần.
Người bị thiệt hại là cá nhân hay tổ chức có thể yêu cầu cơ quan có trách nhiệm thực hiện việc bồi thường hoặc khởi kiện ra tòa khi quyền lợi không được đảm bảo. Đây là bước tiến lớn trong việc cụ thể hóa quyền khiếu kiện bảo vệ công dân.
Nguyên tắc cơ chế bồi thường
Luật năm 2017 xác lập một số nguyên tắc cơ bản trong giải quyết bồi thường. Trước hết là nguyên tắc Nhà nước có trách nhiệm bồi thường thiệt hại do người thi hành công vụ gây ra trong phạm vi nhiệm vụ được giao. Sau đó Nhà nước có quyền yêu cầu người thi hành công vụ hoàn trả một phần hoặc toàn bộ số tiền đã bồi thường nếu xác định có lỗi rõ ràng.
Một nguyên tắc quan trọng khác là việc bồi thường phải kịp thời, công khai, đúng đối tượng đúng trình tự thủ tục. Mọi cá nhân bị ảnh hưởng đều có quyền biết rõ quy trình, thời hạn giải quyết, mức bồi thường có quyền phản hồi nếu không đồng ý với kết luận của cơ quan có trách nhiệm.
Luật cũng quy định rõ trách nhiệm của cơ quan quản lý trực tiếp người gây thiệt hại trong việc tiếp nhận hồ sơ yêu cầu bồi thường tổ chức xác minh ra quyết định bồi thường hoặc không bồi thường.
Trình tự thực hiện yêu cầu bồi thường
Để được bồi thường, người bị thiệt hại phải gửi đơn yêu cầu kèm theo chứng cứ về thiệt hại phát sinh cho cơ quan nhà nước có trách nhiệm. Cơ quan này có thời hạn xác định cụ thể để thẩm tra ra quyết định tiến hành chi trả nếu có cơ sở.
Trong trường hợp cơ quan không đồng ý bồi thường hoặc giải quyết không đúng quy định, người yêu cầu có thể khiếu nại hoặc khởi kiện ra tòa án. Luật bảo đảm không thu bất kỳ khoản phí nào trong quá trình này.
Khi xác định trách nhiệm bồi thường xong, Nhà nước sẽ dùng ngân sách để chi trả trước tiến hành xác minh trách nhiệm cá nhân nếu có. Trường hợp công chức vi phạm nghiêm trọng, họ sẽ phải hoàn trả khoản tiền đã chi có thể bị xử lý kỷ luật.
Một số điểm mới so với luật cũ
Luật năm 2017 có nhiều đổi mới so với văn bản năm 2009. Thứ nhất là mở rộng phạm vi điều chỉnh trong tố tụng đặc biệt là tố tụng hình sự tạo điều kiện để người bị oan sai dễ dàng yêu cầu bồi thường. Thứ hai là quy định cụ thể về cách tính thiệt hại vật chất và tinh thần từ đó giúp việc giải quyết minh bạch hơn.
Điểm mới đáng chú ý là tăng quyền giám sát của người dân và các cơ quan đại diện. Tổ chức Mặt trận, đại biểu Quốc hội, Hội đồng nhân dân địa phương có quyền giám sát việc thực hiện luật đề xuất xử lý vi phạm trong quá trình giải quyết yêu cầu bồi thường.
Ngoài ra luật còn quy định trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan quản lý trong việc chỉ đạo giải quyết đúng hạn. Nếu để xảy ra kéo dài thiếu minh bạch người đứng đầu có thể bị xem xét trách nhiệm hành chính.
Thực tiễn áp dụng những con số đáng chú ý
Kể từ khi có hiệu lực, Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017 đã tạo chuyển biến rõ rệt trong thực tiễn. Nhiều vụ việc bồi thường cho người bị oan sai trong tố tụng hình sự đã được giải quyết dứt điểm, trả lại danh dự và tài sản cho công dân.
Bên cạnh đó số lượng hồ sơ được giải quyết trong lĩnh vực hành chính cũng tăng lên phản ánh sự nhận thức cao hơn của người dân về quyền yêu cầu bồi thường khi bị xâm hại lợi ích.
Tuy nhiên thực tiễn cũng bộc lộ một số hạn chế như thời gian giải quyết kéo dài, một số vụ việc chưa xác định rõ cơ quan có trách nhiệm bồi thường có hiện tượng đùn đẩy trách nhiệm giữa các đơn vị.
Hướng sửa đổi hoàn thiện trong thời gian tới
Dù đã có những bước tiến rõ ràng nhưng quá trình áp dụng luật vẫn cần tiếp tục hoàn thiện. Một số đề xuất sửa đổi bao gồm tăng mức bồi thường cho tổn thất tinh thần rút ngắn thời gian giải quyết quy định rõ hơn về trách nhiệm hoàn trả của người thi hành công vụ gây thiệt hại.
Ngoài ra cần có cơ chế khuyến khích người dân tố cáo hành vi gây thiệt hại để kịp thời phát hiện xử lý. Đồng thời xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu công khai kết quả giải quyết để tạo sự minh bạch nâng cao lòng tin của người dân.
Bộ Tư pháp và các cơ quan liên quan đang nghiên cứu đề xuất sửa đổi luật trong giai đoạn 2025 đến 2026 với mục tiêu hoàn thiện quy trình bồi thường nhanh gọn công bằng hiệu quả hơn.
Luật trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017 là một trong những nền tảng pháp lý thể hiện sự công khai minh bạch với nhân văn của hệ thống pháp luật Việt Nam. Thực thi hiệu quả luật này không chỉ bảo vệ quyền lợi người dân còn góp phần làm trong sạch đội ngũ công vụ nâng cao kỷ luật hành chính với niềm tin vào bộ máy công quyền.
Trong thời gian tới với các đề xuất sửa đổi đang được cân nhắc kỳ vọng luật sẽ tiếp tục phát huy hiệu quả trở thành công cụ quan trọng trong việc bảo vệ công lý cho mọi người dân.