Lý lịch tư pháp là một loại hồ sơ đặc biệt quan trọng trong hệ thống pháp luật. Phản ánh quá trình chấp hành pháp luật của một cá nhân đồng thời đóng vai trò thiết yếu trong nhiều lĩnh vực như tuyển dụng, xét xử, quản lý cư trú cấp phép hay xác minh nhân thân. Trước nhu cầu ngày càng cao đòi hỏi minh bạch trong xã hội hiện đại ngày 17 tháng 6 năm 2009, Quốc hội đã thông qua Luật lý lịch tư pháp tạo hành lang pháp lý cụ thể và rõ ràng cho hoạt động cấp phát sử dụng quản lý thông tin tư pháp của công dân.
Luật chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2010. Sau hơn mười năm thực hiện nhiều mặt tích cực của luật đã được ghi nhận. Tuy nhiên cùng với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và sự thay đổi trong cơ cấu quản lý thì nhiều nội dung của luật hiện nay cần được sửa đổi để phù hợp hơn với thực tiễn.
Nội dung cơ bản của Luật lý lịch tư pháp 2009
Luật lý lịch tư pháp 2009 quy định về việc xây dựng cập nhật quản lý với khai thác cả sử dụng cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp. Đây là nơi lưu giữ thông tin về tiền án, tình trạng chấp hành án phạt và các hình thức cấm đảm nhiệm chức vụ hay thành lập doanh nghiệp theo quyết định của tòa án đối với công dân.
Cơ sở dữ liệu này được tổ chức ở hai cấp. Cấp trung ương do Trung tâm lý lịch tư pháp quốc gia thuộc Bộ Tư pháp quản lý. Cấp địa phương do Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố trực tiếp tổ chức thực hiện. Thông tin lý lịch tư pháp được cập nhật định kỳ từ Tòa án, Viện kiểm sát và các cơ quan thi hành án. Những thông tin này sau đó được dùng để cấp phiếu lý lịch tư pháp cho cá nhân, tổ chức và cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
Luật phân biệt rõ hai loại phiếu lý lịch tư pháp. Phiếu số một dùng cho cá nhân hoặc tổ chức có nhu cầu xác minh thông tin để phục vụ mục đích học tập, làm việc hoặc các yêu cầu dân sự khác. Phiếu số hai chỉ cấp cho cơ quan tiến hành tố tụng hoặc trong trường hợp đặc biệt, theo yêu cầu của cá nhân nhưng có liên quan đến hoạt động điều tra xét xử hay thi hành án.
Một điểm nổi bật trong quy trình này là cá nhân có quyền trực tiếp yêu cầu cấp phiếu không cần thông qua tổ chức trung gian. Trường hợp không thể trực tiếp, người dân có thể ủy quyền cho người khác làm thủ tục thay, với điều kiện có giấy ủy quyền hợp pháp. Thời gian cấp phiếu được luật quy định tối đa là mười ngày làm việc, trong những trường hợp cần xác minh nhiều nguồn hoặc đối tượng cư trú ở nhiều nơi thì có thể kéo dài đến hai mươi ngày.
Vai trò của lý lịch tư pháp trong đời sống pháp lý và hành chính
Lý lịch tư pháp là cơ sở để đánh giá quá khứ pháp lý của một cá nhân. Nhờ có thông tin này, các cơ quan tuyển dụng, tổ chức chính trị, trường học, công ty bảo hiểm hoặc nhà đầu tư có thể đưa ra quyết định phù hợp đảm bảo minh bạch và hạn chế rủi ro về pháp lý.
Đối với cơ quan tố tụng, lý lịch tư pháp là một phần thiết yếu để xác định điều kiện tái phạm áp dụng tình tiết tăng nặng cân nhắc xử lý hình sự đối với người vi phạm. Ngoài ra trong lĩnh vực xuất nhập cảnh, xin visa, định cư hay quốc tịch nước ngoài, phiếu lý lịch tư pháp là yêu cầu bắt buộc để chứng minh nhân thân hợp pháp và không có tiền án.
Đặc biệt, với sự phát triển của các hiệp định quốc tế về dẫn độ, tương trợ tư pháp hình sự, việc có một cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp chặt chẽ, hiện đại kết nối được với hệ thống quốc tế sẽ nâng cao uy tín của Việt Nam trong mắt cộng đồng pháp lý toàn cầu.
Hạn chế và định hướng sửa đổi luật hiện hành
Dù Luật lý lịch tư pháp năm 2009 đã đặt nền móng pháp lý khá toàn diện, nhưng thực tiễn triển khai cho thấy còn nhiều bất cập. Trước hết là vấn đề thời gian xử lý hồ sơ. Nhiều trường hợp người dân phải chờ quá lâu để nhận được phiếu lý lịch đặc biệt là người cư trú tại nhiều địa phương hoặc công dân Việt Nam đang sống ở nước ngoài.
Tiếp theo là thủ tục hành chính còn phức tạp. Việc xác nhận nơi cư trú, giấy tờ tùy thân, thông tin liên lạc thường bị yêu cầu nhiều lần gây phiền hà cho người dân. Trong bối cảnh dữ liệu dân cư đã được số hóa và sổ hộ khẩu giấy đã bị xóa bỏ, những yêu cầu này không còn phù hợp.
Một hạn chế nữa là việc truy cập dữ liệu giữa các cơ quan còn chậm. Cơ quan cấp phiếu nhiều khi phải gửi công văn thủ công đến các đơn vị khác để xác minh, làm kéo dài thời gian và tăng nguy cơ sai sót trong quá trình xử lý.
Vì những lý do trên hiện nay Bộ Tư pháp đang phối hợp với các cơ quan liên quan để xây dựng dự thảo sửa đổi Luật lý lịch tư pháp. Dự thảo này sẽ bổ sung các quy định cho phép cấp phiếu lý lịch qua mạng rút ngắn thời gian xử lý cho phép khai thác cơ sở dữ liệu dân cư điện tử đồng thời mở rộng phạm vi đối tượng có quyền yêu cầu cấp phiếu.
Một nội dung đáng chú ý trong dự thảo là việc trao thẩm quyền quản lý lý lịch tư pháp về cho Bộ Công an nhằm đảm bảo sự thống nhất trong việc quản lý thông tin cá nhân. Tuy nhiên nội dung này vẫn còn đang được thảo luận rộng rãi và chưa đi đến quyết định cuối cùng.
Luật lý lịch tư pháp năm 2009 là văn bản quan trọng góp phần nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực tư pháp đồng thời đáp ứng nhu cầu chính đáng của người dân hay tổ chức trong xác minh nhân thân phục vụ công tác hành chính, pháp lý và xã hội. Với xu thế hiện đại hóa với số hóa dữ liệu thì việc sửa đổi luật theo hướng tinh gọn, hiệu quả công khai là cần thiết.
Trong tương lai khi hệ thống dữ liệu được tích hợp đầy đủ, thủ tục hành chính được rút gọn thì việc cấp phiếu lý lịch được thực hiện hoàn toàn trực tuyến người dân sẽ được hưởng lợi nhiều hơn từ những cải cách này. Không chỉ là một bước tiến về mặt công nghệ còn là bước tiến về sự minh bạch, hiệu quả tôn trọng quyền tiếp cận thông tin của mỗi công dân.