Trong bất kỳ xã hội nào pháp luật luôn đóng vai trò là công cụ điều chỉnh hành vi bảo đảm trật tự ổn định phát triển. Tuy nhiên để pháp luật đi vào cuộc sống cần sự đồng thuận tuân thủ tự giác từ mỗi cá nhân. Điều này phụ thuộc vào một yếu tố cốt lõi mang tên ý thức pháp luật. Không chỉ là khái niệm mang tính lý thuyết còn phản ánh trực tiếp chất lượng sống, văn hóa ứng xử với nền tảng đạo đức trong xã hội hiện đại. Khi ý thức pháp luật được nâng cao xã hội sẽ vận hành một cách minh bạch, công bằng, nhân văn hơn.
Khái niệm và vai trò của ý thức pháp luật là gì
Ý thức pháp luật là một hình thái của ý thức xã hội phản ánh nhận thức, thái độ và hành vi của con người đối với pháp luật và các hiện tượng pháp lý. Không chỉ bao gồm sự hiểu biết về pháp luật mà còn thể hiện qua thái độ tôn trọng, niềm tin vào công lý và hành vi tuân thủ luật pháp trong đời sống hằng ngày.
Ý thức pháp luật giúp con người xác định đúng sai trong hành vi phân biệt giữa hợp pháp và trái pháp luật. Người có ý thức pháp luật cao sẽ chủ động sống làm việc theo khuôn khổ pháp lý đồng thời góp phần đấu tranh với những hành vi vi phạm pháp luật. Trong môi trường doanh nghiệp, ý thức pháp luật còn là yếu tố giúp giảm thiểu rủi ro pháp lý tạo dựng niềm tin với đối tác và khách hàng.
Cấu trúc của ý thức pháp luật
Ý thức pháp luật không đơn thuần là sự hiểu biết. Nó là sự kết hợp giữa hai yếu tố là tư tưởng pháp luật và tâm lý pháp luật.
Tư tưởng pháp luật bao gồm hệ thống tri thức và quan điểm lý luận về pháp luật. Là nền tảng lý trí giúp cá nhân và cộng đồng hiểu rõ mục tiêu, nội dung với vai trò của pháp luật trong đời sống. Nó hình thành thông qua giáo dục học tập nghiên cứu cả quá trình tiếp xúc thực tiễn.
Tâm lý pháp luật là yếu tố mang tính cảm xúc biểu hiện qua thái độ và niềm tin đối với pháp luật. Người có tâm lý pháp luật tích cực thường cảm thấy yên tâm khi pháp luật được thực thi nghiêm túc bất bình trước các hành vi vi phạm.
Hai thành phần này tương hỗ cho nhau. Nếu tư tưởng pháp luật là phần gốc, lý trí, thì tâm lý pháp luật là phần ngọn, cảm xúc. Khi nhận thức đúng và thái độ tích cực kết hợp sẽ hình thành ý thức pháp luật mạnh mẽ và bền vững.
Đặc điểm của ý thức pháp luật
Ý thức pháp luật mang những đặc điểm nổi bật như sau.
Thứ nhất ý thức pháp luật là sản phẩm của xã hội được hình thành qua quá trình phát triển lịch sử và văn hóa. Nó phản ánh mức độ văn minh pháp lý của từng thời kỳ và từng cộng đồng.
Thứ hai ý thức pháp luật mang tính giai cấp, vì ở mỗi nhóm xã hội cách nhìn nhận đánh giá pháp luật có thể khác nhau phụ thuộc vào vị trí kinh tế, chính trị và văn hóa của họ.
Thứ ba ý thức pháp luật có khả năng điều chỉnh hành vi. Là yếu tố phân biệt rõ ràng giữa người có hiểu biết pháp lý nhưng không tuân thủ và người có ý thức pháp luật thật sự.
Thứ tư ý thức pháp luật có khả năng tác động ngược lại quá trình xây dựng hoàn thiện pháp luật. Một xã hội có ý thức pháp luật cao sẽ góp phần phản biện đề xuất thúc đẩy sửa đổi bổ sung các quy định pháp lý sao cho sát thực tế phù hợp quyền lợi cộng đồng.
Phân loại ý thức pháp luật
Có nhiều cách phân loại ý thức pháp luật tùy theo tiêu chí.
Nếu dựa trên chủ thể có thể chia thành ý thức pháp luật cá nhân và ý thức pháp luật cộng đồng. Ý thức pháp luật cá nhân là nhận thức và thái độ pháp lý của từng con người cụ thể. Ý thức pháp luật cộng đồng phản ánh nhận thức chung của một nhóm xã hội như học sinh, công nhân, doanh nhân hay cán bộ công chức.
Nếu xét theo trình độ có thể phân thành ý thức pháp luật thông thường và ý thức pháp luật lý luận. Ý thức thông thường là sự hiểu biết pháp luật ở mức phổ thông. Ý thức lý luận mang tính học thuật, hệ thống, thường thuộc về những người làm công tác pháp luật hay giảng dạy.
Ngoài ra còn có thể phân loại theo nội dung lĩnh vực như ý thức pháp luật dân sự, hình sự, hành chính, kinh tế, môi trường, lao động.
Ví dụ điển hình về ý thức pháp luật
Một người đi xe máy đội mũ bảo hiểm đúng cách dừng xe khi có đèn đỏ không vì sợ bị phạt mà vì ý thức an toàn đó là biểu hiện của ý thức pháp luật.
Một doanh nghiệp không trốn thuế dù có thể lách luật, vì tin vào sự phát triển bền vững và trách nhiệm xã hội cũng là một ví dụ điển hình.
Người dân tham gia tố giác tội phạm phản ánh tiêu cực không phải vì nhận thưởng mà vì muốn bảo vệ cộng đồng cũng là hành vi cho thấy ý thức pháp luật ở mức cao.
Cách nâng cao ý thức pháp luật
Để ý thức pháp luật trở thành nền tảng trong xã hội cần những giải pháp đồng bộ từ nhiều phía.
Trước tiên là giáo dục pháp luật trong nhà trường. Ngay từ cấp phổ thông học sinh cần được học pháp luật không chỉ dưới dạng lý thuyết mà qua các tình huống thực tiễn mô phỏng xử lý vi phạm, trò chơi pháp lý.
Thứ hai là tuyên truyền pháp luật qua các phương tiện truyền thông đại chúng. Nội dung cần ngắn gọn dễ hiểu phù hợp từng đối tượng đi kèm với các ví dụ đời thường.
Thứ ba là nêu gương người thật việc thật. Khi người đứng đầu cơ quan hay tổ chức gương mẫu chấp hành pháp luật, hiệu ứng lan tỏa sẽ rất mạnh mẽ.
Thứ tư là xử lý vi phạm nghiêm minh, công khai. Một xã hội công bằng là nơi mọi người đều chịu trách nhiệm như nhau trước pháp luật. Khi không còn ngoại lệ, người dân sẽ tin tự giác tuân thủ.
Cuối cùng là tạo điều kiện để người dân tiếp cận pháp luật dễ dàng hơn. Cần đơn giản hóa thủ tục hành chính tăng cường dịch vụ công trực tuyến và phổ biến các mẫu biểu cùng hướng dẫn rõ ràng.
Ý thức pháp luật không phải là thứ gì cao xa mà chính là sự hiện diện của pháp luật trong tư duy, hành vi hằng ngày của mỗi người. Một xã hội có ý thức pháp luật cao sẽ là xã hội ít xung đột, nhiều hợp tác phát triển ổn định. Mỗi cá nhân cần rèn luyện nâng cao ý thức pháp luật không chỉ vì bản thân còn vì lợi ích chung của cộng đồng. Nhà nước, tổ chức, trường học với truyền thông cũng cần đồng hành để pháp luật thực sự trở thành nền nếp trong đời sống.