Pháp luật giữ vai trò trung tâm trong đời sống xã hội hiện đại. Nhưng pháp luật chỉ thật sự có ý nghĩa khi được thực thi đầy đủ đúng đắn. Không có thực thi pháp luật chỉ là những quy định trên giấy không đủ sức điều chỉnh hành vi duy trì trật tự bảo vệ công lý. Do đó thực thi pháp luật là một trong những yếu tố cốt lõi phản ánh mức độ vận hành hiệu quả của nhà nước pháp quyền.
Bài viết sau sẽ giúp bạn đọc hiểu rõ hơn thực thi pháp luật là gì gồm những hình thức nào, cơ quan nào chịu trách nhiệm thực hiện, tại sao đây là hoạt động sống còn trong quản trị quốc gia.
Khái niệm thực thi pháp luật là gì
Thực thi pháp luật là quá trình đưa các quy định pháp lý vào thực tế thông qua hành vi cụ thể của các chủ thể trong xã hội. Chủ thể ở đây có thể là cá nhân hay tổ chức hoặc cơ quan nhà nước. Hành vi có thể là sự tuân thủ, sử dụng, thi hành hoặc áp dụng pháp luật. Tất cả đều có điểm chung là diễn ra trong khuôn khổ luật định, với mục tiêu làm cho pháp luật được tôn trọng và phát huy hiệu lực.
Có thể hiểu rằng khi một cá nhân đi xe máy và chấp hành tín hiệu đèn giao thông, đó là biểu hiện của thực thi pháp luật. Khi một doanh nghiệp nộp thuế đúng thời hạn cũng là hành động thực thi pháp luật. Khi tòa án xét xử đúng người đúng tội là sự thực thi pháp luật ở cấp nhà nước. Như vậy thực thi pháp luật là hành động sống động và liên tục diễn ra ở mọi cấp độ và mọi lĩnh vực của đời sống.
Các hình thức thực thi pháp luật
Trong thực tiễn thực thi pháp luật diễn ra dưới bốn hình thức cơ bản.
Thứ nhất là tuân thủ pháp luật. Đây là hình thức thụ động, trong đó các chủ thể kiềm chế bản thân không thực hiện những hành vi bị pháp luật cấm. Ví dụ như không buôn bán hàng cấm, không đánh bạc, không vi phạm an toàn giao thông.
Thứ hai là thi hành pháp luật. Đây là hình thức chủ động thực hiện các nghĩa vụ pháp lý mà luật quy định. Ví dụ như thực hiện nghĩa vụ quân sự đóng bảo hiểm xã hội chấp hành lệnh cưỡng chế của cơ quan chức năng.
Thứ ba là sử dụng pháp luật. Hình thức này liên quan đến việc chủ thể khai thác các quyền mà pháp luật cho phép. Ví dụ như quyền khởi kiện khi bị xâm hại, quyền khiếu nại quyết định hành chính, quyền tham gia bầu cử.
Thứ tư là áp dụng pháp luật. Đây là hình thức đặc biệt chỉ dành cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Họ có quyền nhân danh nhà nước để đưa ra quyết định pháp lý xét xử xử phạt hay giải quyết tranh chấp. Đây là hình thức thực thi pháp luật có tính tổ chức và cưỡng chế cao nhất.
Đặc điểm của thực thi pháp luật
Thực thi pháp luật mang tính bắt buộc và khách quan. Dù chủ thể có thiện chí hay không, khi pháp luật đã có hiệu lực thì mọi hành vi trái luật đều phải bị xử lý. Mỗi hành vi pháp lý đúng quy định đều cần được khuyến khích và bảo vệ.
Thực thi pháp luật có tính hệ thống và tổ chức cao. Không có sự ngẫu nhiên, tùy tiện trong thực thi pháp luật. Các cơ quan liên quan hoạt động theo chức năng, nhiệm vụ rõ ràng. Mỗi bước xử lý đều được quy định bằng quy trình chặt chẽ.
Thực thi pháp luật có tác động qua lại với ý thức pháp luật của người dân. Khi nhà nước thực thi pháp luật một cách nghiêm minh, công bằng, người dân sẽ tin tưởng và chủ động tuân thủ. Ngược lại nếu pháp luật bị lạm dụng áp dụng tùy tiện thì niềm tin xã hội sẽ suy giảm.
Các cơ quan thực thi pháp luật
Cơ quan thực thi pháp luật là tổ chức nhà nước có chức năng đảm bảo các quy định pháp luật được thực hiện đúng đắn trong thực tiễn. Các cơ quan này có thể chia thành ba nhóm lớn.
Nhóm thứ nhất là cơ quan bảo đảm an ninh trật tự, trong đó tiêu biểu là lực lượng công an nhân dân. Công an có nhiệm vụ phát hiện ngăn chặn điều tra các hành vi vi phạm pháp luật giữ gìn trật tự an toàn xã hội.
Nhóm thứ hai là cơ quan xét xử và kiểm sát. Bao gồm hệ thống tòa án và viện kiểm sát. Tòa án thực hiện việc xét xử các vụ án dân sự, hành chính, hình sự. Viện kiểm sát giám sát hoạt động tố tụng đảm bảo không bỏ lọt tội phạm và không làm oan người vô tội.
Nhóm thứ ba là cơ quan thi hành pháp luật. Bao gồm cơ quan thi hành án dân sự và hình sự, cơ quan thuế, hải quan, bảo hiểm xã hội, thanh tra chuyên ngành. Các cơ quan này đảm nhiệm phần việc đưa phán quyết của tòa án hoặc quy định của pháp luật vào đời sống bằng các biện pháp cụ thể.
Thực thi pháp luật và quản trị xã hội
Một nhà nước muốn vận hành hiệu quả cần phải có khả năng thực thi pháp luật nghiêm minh. Khi luật ban hành mà không được thực hiện thì sẽ dẫn tới sự hỗn loạn và suy giảm lòng tin. Thực thi pháp luật là biểu hiện cao nhất của năng lực điều hành và khả năng tổ chức xã hội.
Nhưng thực thi pháp luật không chỉ là trách nhiệm của nhà nước. Mỗi cá nhân, tổ chức cũng là chủ thể trong tiến trình đó. Người dân có quyền giám sát việc thực thi góp ý phản biện với tố giác vi phạm cùng nhau xây dựng một xã hội thượng tôn pháp luật.
Thực thi pháp luật cũng là cách bảo vệ các quyền con người. Khi có tranh chấp, khi bị xâm hại, công cụ duy nhất để bảo vệ công lý chính là pháp luật. Khi pháp luật được thực thi nghiêm túc, người yếu thế được bảo vệ, công lý được thực hiện, niềm tin được củng cố.
Thực thi pháp luật là mắt xích sống còn trong cơ chế vận hành của nhà nước pháp quyền. Là cầu nối giữa quy định trên giấy với hành vi trong thực tế. Nó là biểu hiện của hiệu lực pháp lý và của trật tự xã hội.
Một xã hội muốn phát triển bền vững thì pháp luật phải được thực hiện nghiêm chỉnh, công bằng, minh bạch, hiệu quả. Đòi hỏi nỗ lực không chỉ từ các cơ quan chức năng còn từ mỗi người dân. Mỗi hành vi tuân thủ, mỗi phản ứng đúng mực với vi phạm, mỗi hành động bảo vệ pháp luật đều góp phần xây dựng một xã hội công bằng văn minh hơn.