Trong một nhà nước pháp quyền giám sát quyền lực là điều kiện bắt buộc để đảm bảo sự công khai minh bạch tránh lạm quyền. Luật hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân là văn bản pháp lý nền tảng quy định chức năng giám sát của cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất và cơ quan đại diện nhân dân địa phương không chỉ là công cụ kiểm soát quyền lực còn là phương tiện để đảm bảo rằng mọi quyết định điều hành đều hướng đến lợi ích chung tuân thủ pháp luật. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về luật giám sát, cơ chế vận hành, vai trò trong hệ thống chính trị với triển vọng đổi mới trong thời gian tới.
Khái quát về luật hoạt động giám sát
Luật hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân được Quốc hội thông qua năm 2015 có hiệu lực từ ngày một tháng bảy năm 2016. Thay thế các quy định cũ xây dựng một khuôn khổ pháp lý hiện đại rõ ràng hơn cho hoạt động giám sát quyền lực nhà nước. Mục tiêu là nâng cao chất lượng giám sát bảo đảm các cơ quan công quyền hoạt động minh bạch đúng pháp luật có trách nhiệm giải trình hướng đến lợi ích người dân.
Phạm vi giám sát bao gồm toàn bộ hoạt động của các cơ quan thuộc Chính phủ, Chủ tịch nước, Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, Kiểm toán Nhà nước, cơ quan dưới quyền và chính quyền địa phương. Các chủ thể thực hiện giám sát bao gồm Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, các Ủy ban chuyên trách, Hội đồng dân tộc, đại biểu Quốc hội, Hội đồng nhân dân và đại biểu Hội đồng nhân dân.
Các hình thức giám sát chủ yếu
Luật quy định bốn hình thức giám sát chính. Đầu tiên là giám sát tối cao của Quốc hội. Là hoạt động giám sát toàn diện nhất do Quốc hội thực hiện tại các kỳ họp thông qua việc xem xét báo cáo hay chất vấn hay bỏ phiếu tín nhiệm rồi thì ban hành nghị quyết với cả yêu cầu xử lý sai phạm. Thứ hai là giám sát chuyên đề thường được thực hiện bởi các Ủy ban của Quốc hội hoặc Hội đồng dân tộc theo chương trình đã được phê duyệt. Thứ ba là giám sát văn bản pháp luật kiểm tra tính hợp hiến hợp pháp thống nhất của văn bản dưới luật. Cuối cùng là giám sát thông qua chất vấn trong đó đại biểu chất vấn các cá nhân giữ chức vụ về hoạt động của cơ quan do họ đứng đầu.
Tại cấp địa phương Hội đồng nhân dân giám sát việc thực hiện nghị quyết giám sát ngân sách cùng công tác phòng chống tham nhũng cải cách hành chính bảo vệ quyền lợi của người dân. Đại biểu HĐND có thể trực tiếp tham gia giám sát tại cơ sở phản ánh ý kiến cử tri yêu cầu cơ quan hành chính giải trình xử lý các vấn đề tồn tại.
Trình tự quy trình giám sát
Hoạt động giám sát phải tuân theo quy trình chặt chẽ. Hàng năm Ủy ban Thường vụ Quốc hội tổ chức lấy ý kiến các cơ quan hữu quan cùng đại biểu với cử tri để lập chương trình giám sát. Sau đó chương trình được Quốc hội thông qua tại kỳ họp giữa năm. Trên cơ sở đó từng cơ quan xây dựng kế hoạch chi tiết thành lập đoàn giám sát phân công nhiệm vụ cụ thể tiến hành giám sát theo đúng kế hoạch.
Trong quá trình giám sát đoàn có quyền yêu cầu các cơ quan cung cấp hồ sơ tổ chức khảo sát đối thoại kiểm tra thực địa. Sau khi hoàn thành đoàn lập báo cáo kết luận giám sát kiến nghị xử lý với trình cấp có thẩm quyền xem xét ban hành nghị quyết hay quyết định. Các cơ quan bị giám sát có trách nhiệm thực hiện nghiêm túc các kết luận giám sát báo cáo kết quả thực hiện.
Vai trò của luật trong kiểm soát quyền lực
Luật hoạt động giám sát đóng vai trò cốt lõi trong cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước. Là một trong ba trụ cột của nhà nước pháp quyền bên cạnh lập pháp với hành pháp. Giám sát có tác dụng phát hiện sai phạm yêu cầu chấn chỉnh nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước.
Hoạt động giám sát không chỉ giúp ngăn ngừa tham nhũng lạm quyền mà còn thúc đẩy tinh thần trách nhiệm của cán bộ công chức. Việc công khai kết quả giám sát tại các kỳ họp trên phương tiện truyền thông góp phần nâng cao niềm tin của người dân tăng cường sự minh bạch trong hệ thống chính trị.
Ở cấp địa phương giám sát của Hội đồng nhân dân giúp gắn kết chính quyền với người dân phản ánh kịp thời những bức xúc từ cơ sở tạo áp lực tích cực lên bộ máy hành chính.
Hạn chế định hướng sửa đổi
Mặc dù đạt được nhiều kết quả tích cực nhưng luật hoạt động giám sát vẫn tồn tại những hạn chế. Việc giám sát đôi khi còn hình thức thiếu chiều sâu chưa tạo ra thay đổi thực chất. Một số kết luận giám sát chưa được thực hiện nghiêm túc hay thiếu chế tài xử lý khi không thực hiện. Nguồn lực cho hoạt động giám sát đặc biệt ở cấp tỉnh, huyện còn hạn chế cả về nhân sự và tài chính.
Để khắc phục điều này từ năm 2024 Quốc hội đã đưa vào chương trình sửa đổi toàn diện Luật hoạt động giám sát. Dự kiến sửa đổi hơn một nửa số điều luật bổ sung cơ chế phối hợp giữa Quốc hội và Hội đồng nhân dân tăng tính độc lập cho hoạt động giám sát chuyên đề áp dụng công nghệ thông tin để theo dõi tiến độ thực hiện kết luận giám sát. Các quy định mới cũng sẽ tăng cường trách nhiệm giải trình xử lý nghiêm cơ quan vi phạm mở rộng quyền giám sát cho đại biểu.
Luật hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân là trụ cột trong hệ thống pháp luật nhằm đảm bảo quyền lực nhà nước được vận hành trong khuôn khổ hướng đến dân chủ công bằng hiệu quả. Là công cụ bảo vệ người dân chống lại lạm quyền thúc đẩy nền hành chính chuyên nghiệp minh bạch.
Tương lai của luật giám sát phụ thuộc vào việc hoàn thiện quy định pháp lý nâng cao năng lực thực thi tăng cường vai trò của cử tri trong phản biện. Khi hoạt động giám sát trở thành nền tảng thường xuyên hiệu quả, nhà nước pháp quyền sẽ trở nên vững mạnh gần gũi hơn với người dân.