Pháp luật không phải là khái niệm xa vời mà là một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của mỗi cá nhân, tổ chức và cộng đồng. Từ việc đi lại với làm việc rồi thì kết hôn cả mua bán cho đến giải quyết tranh chấp, pháp luật luôn hiện diện điều chỉnh mọi hành vi xã hội. Nhưng câu hỏi đặt ra là pháp luật bắt đầu từ đâu và tại sao nó tồn tại bền vững trong xã hội. Để trả lời cần nhìn nhận pháp luật như một sản phẩm xã hội có tính lịch sử phản ánh nhu cầu tổ chức điều chỉnh các quan hệ giữa người với người trong một cộng đồng nhất định.
Pháp luật phát sinh từ đâu
Pháp luật không phải được ban ra một cách ngẫu nhiên. Nó luôn phát sinh từ chính nhu cầu quản lý xã hội giải quyết các mâu thuẫn bảo vệ lợi ích chung duy trì trật tự. Khi xã hội phát triển, các quan hệ giữa con người trở nên đa dạng và phức tạp hơn, những quy tắc ứng xử đơn thuần như phong tục, tập quán, đạo lý không còn đủ sức điều chỉnh hiệu quả. Lúc đó pháp luật ra đời như một bước tiến tất yếu.
Trong giai đoạn sơ khai các quy tắc xã hội thường mang tính chất đạo đức hoặc phong tục. Tuy nhiên khi xuất hiện nhà nước, pháp luật chính thức được ban hành với quyền lực cưỡng chế và được bảo đảm thực thi bởi bộ máy nhà nước. Pháp luật từ đây mang tính bắt buộc và phổ biến không còn phụ thuộc vào sự đồng thuận tự nhiên của cộng đồng.
Vai trò của thực tiễn xã hội trong sự hình thành pháp luật
Không thể phủ nhận rằng mọi quy định pháp luật đều bắt nguồn từ thực tiễn đời sống. Thực tiễn là nơi sản sinh các quan hệ xã hội là nơi phát sinh các mâu thuẫn cần giải quyết là môi trường phản ánh rõ ràng nhất nhu cầu cần có luật để điều chỉnh.
Ví dụ khi kinh tế thị trường phát triển, các quan hệ về hợp đồng, sở hữu, cạnh tranh bảo vệ người tiêu dùng xuất hiện. Pháp luật không thể làm ngơ trước những thay đổi này. Việc ban hành các bộ luật như luật doanh nghiệp, luật thương mại, luật đầu tư chính là phản ánh cụ thể của thực tiễn.
Thực tiễn cũng giúp pháp luật tự hoàn thiện. Qua quá trình áp dụng, những điểm chưa hợp lý sẽ lộ rõ từ đó thúc đẩy sửa đổi bổ sung hoặc ban hành luật mới phù hợp hơn. Quá trình này tạo ra mối liên hệ chặt chẽ giữa pháp luật và xã hội bảo đảm tính khả thi và phù hợp của mỗi quy định pháp luật.
Pháp luật tồn tại để làm gì
Pháp luật tồn tại như một công cụ tổ chức và điều chỉnh hành vi con người trong xã hội. Trước hết, pháp luật duy trì trật tự xã hội bằng cách đặt ra khuôn khổ ứng xử rõ ràng. Nó xác định điều gì được phép làm, điều gì bị cấm với những hậu quả khi vi phạm.
Thứ hai, pháp luật bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. Người dân, doanh nghiệp, cơ quan nhà nước đều cần pháp luật để khẳng định quyền sở hữu, quyền tự do cá nhân, quyền được bảo vệ khi bị xâm hại.
Thứ ba, pháp luật giúp giải quyết các tranh chấp một cách hòa bình, minh bạch và công bằng. Trong mọi xung đột lợi ích pháp luật chính là công cụ giúp phân xử và thiết lập lại cân bằng xã hội.
Cuối cùng, pháp luật góp phần định hướng và thúc đẩy sự phát triển. Các chính sách ưu đãi đầu tư, quy định khuyến khích đổi mới sáng tạo hay luật về bảo vệ môi trường đều cho thấy pháp luật không chỉ kiểm soát mà còn định hình tương lai của xã hội.
Mối quan hệ giữa pháp luật và xã hội
Pháp luật và xã hội có mối quan hệ biện chứng, tương tác hai chiều. Xã hội là môi trường hình thành pháp luật còn pháp luật lại là công cụ điều chỉnh và định hướng xã hội.
Nếu pháp luật không phản ánh đúng thực tiễn không đáp ứng nhu cầu của người dân, nó sẽ trở nên lỗi thời và không được tuân thủ. Ngược lại nếu xã hội thiếu nhận thức pháp luật không tôn trọng pháp luật thì pháp luật dù tốt đến đâu cũng không phát huy được hiệu lực.
Vì vậy, pháp luật chỉ có thể tồn tại bền vững nếu luôn được xây dựng trên cơ sở lắng nghe xã hội phù hợp với văn hóa, đạo đức và điều kiện phát triển của cộng đồng.
Vì sao pháp luật cần sự chấp nhận của xã hội
Không có pháp luật nào tồn tại lâu dài nếu không được người dân chấp nhận. Sự tuân thủ tự giác của cộng đồng chính là nền tảng giúp pháp luật đi vào đời sống. Điều này đòi hỏi pháp luật phải dễ hiểu dễ tiếp cận và phù hợp với lối sống, tập quán mong muốn chính đáng của người dân.
Mỗi quy định pháp luật cần có tính nhân văn, công bằng và hợp lý. Khi người dân thấy rằng pháp luật bảo vệ họ mang lại lợi ích cụ thể, họ sẽ tự nguyện tuân thủ mà không cần đến các biện pháp cưỡng chế.
Vai trò của nhà nước trong việc duy trì pháp luật
Nhà nước là chủ thể ban hành và tổ chức thực hiện pháp luật. Tuy nhiên nhà nước không nên chỉ làm luật từ trên xuống mà phải luôn đối thoại với xã hội. Việc lấy ý kiến nhân dân trong quá trình xây dựng luật là một cách để đảm bảo tính thực tiễn và đồng thuận xã hội.
Nhà nước cũng cần có cơ chế thực thi hiệu quả, minh bạch và công bằng. Không có sự phân biệt trong việc áp dụng pháp luật, không có tình trạng luật một đằng làm một nẻo. Chỉ khi pháp luật được thực thi nghiêm túc, xã hội mới có niềm tin và tự giác tuân thủ.
Pháp luật phát sinh từ xã hội chỉ tồn tại bền vững khi gắn bó chặt chẽ với đời sống xã hội. Mỗi quy định đều phản ánh nhu cầu quản lý bảo vệ phát triển cộng đồng. Trong một xã hội dân chủ và pháp quyền pháp luật không chỉ là công cụ cai trị còn là tiếng nói của công lý và văn minh.
Hiểu rõ nguồn gốc xã hội của pháp luật giúp chúng ta tôn trọng hơn giá trị của từng điều luật đồng thời có trách nhiệm hơn trong việc thực hiện góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật. Bởi vì xây dựng một xã hội công bằng, trật tự phát triển không thể thiếu một nền pháp luật mạnh phù hợp với chính xã hội đó.