Trong xã hội hiện đại quyền tự do thân thể là một trong những quyền cơ bản thiêng liêng nhất của con người. Mọi hành vi xâm phạm đến quyền này đều bị lên án xử lý nghiêm khắc theo quy định pháp luật. Một trong những hành vi phổ biến nguy hiểm nhất là bắt giữ người trái pháp luật. Tuy nhiên không phải ai cũng hiểu đúng thế nào là hành vi bắt giữ trái pháp luật cấu thành tội phạm ra sao với cả bị xử lý như thế nào. Bài viết này sẽ cung cấp góc nhìn toàn diện để giúp bạn hiểu rõ về hành vi vi phạm này từ khái niệm, dấu hiệu pháp lý đến các hình thức xử lý cùng cách phân biệt với hành vi bắt giữ hợp pháp.
Khái niệm bắt giữ người trái pháp luật là gì
Bắt giữ người trái pháp luật là hành vi bắt giữ hay giam người không đúng quy định của pháp luật. Có thể do cá nhân không có thẩm quyền thực hiện hay có thẩm quyền nhưng lại thực hiện sai trình tự, thủ tục, mục đích. Điểm chung của các hành vi này là đều tước đoạt hay hạn chế quyền tự do đi lại, cư trú với sinh hoạt của một cá nhân mà không có cơ sở pháp lý rõ ràng.
Điều cần nhấn mạnh là hành vi này không phụ thuộc vào thời gian bắt giữ lâu hay nhanh mà phụ thuộc vào việc hành vi đó có đúng pháp luật hay không. Dù chỉ giữ người trong vài phút nhưng nếu không có quyền và lý do chính đáng thì vẫn bị coi là vi phạm.
Cấu thành tội bắt giữ người trái pháp luật
Tội bắt giữ người trái pháp luật được quy định trong Bộ luật Hình sự với các yếu tố cấu thành cụ thể. Trước hết là mặt khách quan tức hành vi cụ thể như trói, nhốt, ép người khác ở lại một nơi nhất định hay di chuyển họ đến nơi khác trái với ý muốn. Việc bắt giữ này không tuân theo bất kỳ quy định hay thủ tục nào của pháp luật.
Mặt chủ thể bao gồm mọi cá nhân đủ 16 tuổi trở lên có năng lực pháp lý hình sự. Người phạm tội có thể là người bình thường hoặc người có chức vụ quyền hạn nhưng lợi dụng vị trí để bắt giữ sai quy định.
Mặt chủ quan thể hiện qua lỗi cố ý. Người phạm tội nhận thức rõ hành vi là sai biết mình không có quyền hay làm sai quy trình nhưng vẫn thực hiện. Trong một số trường hợp, hành vi có thể xuất phát từ động cơ cá nhân như ghen tuông hay trả thù hay ép buộc con nợ trả tiền.
Cuối cùng là mặt khách thể. Là hành vi xâm phạm trực tiếp đến quyền tự do thân thể của công dân, một quyền được pháp luật và hiến pháp bảo vệ. Nếu hành vi này xảy ra có tổ chức hay gây hậu quả nghiêm trọng thì tính chất phạm tội còn nghiêm trọng hơn.
Mức xử phạt theo quy định hiện hành
Tùy theo tính chất và mức độ vi phạm, người phạm tội bắt giữ người trái pháp luật có thể bị xử lý hình sự với nhiều khung hình phạt khác nhau. Mức nhẹ nhất là phạt cải tạo không giam giữ hay phạt tù từ sáu tháng đến ba năm. Trong trường hợp phạm tội có tổ chức, nhiều người tham gia hay gây hậu quả nghiêm trọng như tổn thương sức khỏe, tinh thần của nạn nhân thì hình phạt có thể lên đến mười hai năm tù.
Ngoài hình phạt chính người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ cấm hành nghề nếu có liên quan đến lĩnh vực pháp lý hoặc cơ quan nhà nước. Trường hợp bắt giữ trái pháp luật nhằm thực hiện hành vi phạm tội khác như cưỡng đoạt tài sản hay hiếp dâm hay mua bán người thì sẽ bị xử lý thêm tội danh tương ứng.
Phân biệt bắt giữ hợp pháp với bắt giữ trái pháp luật
Không phải mọi hành vi bắt người đều là phạm pháp. Pháp luật quy định rõ những trường hợp bắt giữ hợp pháp như bắt người phạm tội quả tang hay bắt người đang bị truy nã hay bắt theo quyết định tố tụng của cơ quan điều tra, viện kiểm sát, tòa án. Ngoài ra người dân có quyền bắt người trong một số trường hợp khẩn cấp như khi họ chứng kiến hành vi phạm tội nguy hiểm đang diễn ra giao cho công an xử lý ngay sau đó.
Tuy nhiên bắt giữ hợp pháp đòi hỏi phải tuân thủ đúng quy trình mà không được lạm dụng quyền lực hay mở rộng phạm vi ngoài quy định. Nếu không đảm bảo điều kiện này hành vi dù với mục đích tốt vẫn có thể trở thành bắt giữ trái pháp luật.
Một số tình huống thường gặp
Trong thực tế, hành vi bắt giữ người trái pháp luật thường diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau. Đơn cử như bắt người để đòi nợ giữ người để tra khảo thông tin giữ vợ hoặc chồng trong nhà vì nghi ngờ ngoại tình, nhân viên bảo vệ giữ người mua hàng do nghi ngờ ăn cắp. Những hành vi này dù có thể xuất phát từ nghi ngờ hay bức xúc vẫn bị coi là vi phạm nếu không có cơ sở pháp lý rõ ràng.
Nhiều vụ việc nhỏ có thể dẫn đến hậu quả lớn nếu không xử lý đúng cách. Trong trường hợp người bị giữ phản kháng xảy ra thương tích hoặc tử vong thì người bắt giữ không chỉ bị xử lý về hành vi bắt giữ trái pháp luật mà còn phải chịu trách nhiệm hình sự khác.
Biện pháp xử lý phòng ngừa
Để xử lý hành vi bắt giữ trái pháp luật người dân cần nắm rõ quyền của mình. Nếu bị bắt giữ không rõ lý do cần yêu cầu người thực hiện xuất trình giấy tờ hợp pháp hay đưa ra căn cứ bắt giữ. Nếu không có thì có quyền báo công an hoặc nhờ người khác can thiệp.
Cơ quan chức năng cần đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật đặc biệt là trong cộng đồng dân cư, doanh nghiệp và cả các lực lượng bảo vệ giữ trật tự tại địa phương. Cần nâng cao ý thức rằng không ai có quyền tự ý bắt giữ người khác nếu không được pháp luật cho phép.
Bên cạnh đó khi phát hiện hành vi có dấu hiệu vi phạm thì người dân nên tố cáo báo cáo đến công an, viện kiểm sát để được xử lý đúng quy định tránh để phát sinh các vụ việc đáng tiếc hay tự xử dẫn đến vi phạm pháp luật.
Bắt giữ người trái pháp luật là hành vi xâm phạm quyền con người nghiêm trọng tiềm ẩn nhiều hệ lụy về mặt xã hội, pháp lý. Để ngăn chặn cần có nhận thức đúng đắn từ mỗi cá nhân tăng cường phổ biến pháp luật nâng cao trách nhiệm của cơ quan chức năng trong việc xử lý, răn đe. Mỗi người dân cần hiểu rằng bảo vệ quyền tự do không chỉ là trách nhiệm của nhà nước còn là nghĩa vụ của cả cộng đồng. Chỉ khi nào mọi người đều hiểu rõ quyền của mình tôn trọng quyền của người khác thì xã hội mới thật sự văn minh pháp quyền.