Trong mỗi quốc gia hiện đại pháp luật không chỉ là tập hợp các quy tắc xử sự còn là công cụ tổ chức duy trì phát triển xã hội một cách trật tự, công bằng và văn minh. Khi nhắc đến pháp luật nhiều người nghĩ ngay đến khía cạnh xử phạt ngăn chặn vi phạm. Tuy nhiên pháp luật còn là phương tiện để nhà nước quản lý xã hội để công dân bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình, hơn thế nữa nó là sản phẩm tất yếu của đời sống xã hội. Bài viết này sẽ làm rõ các khía cạnh đó giúp người đọc hiểu rõ hơn vai trò trung tâm của pháp luật trong đời sống với tổ chức nhà nước.
Pháp luật là phương tiện để nhà nước quản lý xã hội
Nhà nước là tổ chức quyền lực chính trị đặc biệt ra đời nhằm bảo vệ trật tự và lợi ích chung của cộng đồng. Để thực hiện chức năng đó nhà nước không thể chỉ dựa vào quyền lực cưỡng chế hay các mệnh lệnh hành chính đơn lẻ. Họ cần có một công cụ có tính phổ biến bắt buộc được thừa nhận rộng rãi. Đó chính là pháp luật.
Pháp luật giúp nhà nước xác lập các chuẩn mực ứng xử trong mọi lĩnh vực của đời sống như kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục, y tế. Thông qua hệ thống luật và văn bản dưới luật, nhà nước quy định rõ ai có quyền gì, ai phải làm gì, làm như thế nào và hậu quả nếu vi phạm.
Pháp luật cũng giúp nhà nước điều chỉnh các mối quan hệ xã hội một cách công bằng và khách quan. Nhờ có pháp luật, quyền lực nhà nước không bị lạm dụng. Các cơ quan công quyền hoạt động trong khuôn khổ pháp lý rõ ràng hạn chế tình trạng tuỳ tiện, cảm tính trong điều hành.
Không dừng lại ở việc quản lý hành chính, pháp luật còn là cơ sở để nhà nước hoạch định chính sách, định hướng phát triển giải quyết tranh chấp đảm bảo an sinh xã hội và giữ vững trật tự công cộng.
Pháp luật là phương tiện để công dân thực hiện và bảo vệ quyền lợi
Bên cạnh vai trò là công cụ quản lý của nhà nước, pháp luật còn là phương tiện để công dân sử dụng trong cuộc sống hàng ngày. Nhờ có pháp luật, mỗi cá nhân mới biết được giới hạn hành vi của mình và người khác. Đây là nền tảng để đảm bảo sự bình đẳng và ổn định trong các mối quan hệ xã hội.
Công dân có thể dựa vào các quy định pháp luật để yêu cầu được công nhận quyền sở hữu tài sản, quyền tự do kinh doanh, quyền học tập, quyền tham gia bầu cử hoặc ứng cử. Khi bị xâm phạm, họ có quyền yêu cầu toà án can thiệp, cơ quan chức năng bảo vệ và xử lý người vi phạm theo đúng trình tự pháp luật.
Đặc biệt, trong những xã hội pháp quyền, công dân không chỉ là người bị quản lý mà còn là người giám sát quyền lực. Họ có quyền khiếu nại tố cáo yêu cầu minh bạch tham gia phản biện chính sách… Tất cả đều được đảm bảo bởi hệ thống pháp luật tiến bộ.
Pháp luật cũng góp phần xây dựng ý thức pháp lý giúp mỗi người sống có trách nhiệm, tôn trọng người khác giảm xung đột tăng cường sự đoàn kết trong cộng đồng.
Pháp luật là sản phẩm của xã hội
Pháp luật không phải là sản phẩm ngẫu nhiên hay chỉ do nhà nước áp đặt. Nó là kết quả tổng hợp của quá trình phát triển lịch sử, kinh tế, văn hoá và chính trị của mỗi xã hội. Mỗi quy định pháp lý đều phản ánh nhu cầu quản lý thực tiễn, giá trị đạo đức, trình độ phát triển và hệ tư tưởng của cộng đồng.
Từ xa xưa, các quy phạm xã hội ban đầu xuất phát từ tập quán, thói quen ứng xử. Qua thời gian khi xã hội phức tạp hơn, các quan hệ trở nên đa dạng và có mâu thuẫn, pháp luật chính thức ra đời để đảm bảo trật tự xử lý tranh chấp với cả điều chỉnh lợi ích.
Cùng với sự phát triển của xã hội, pháp luật không ngừng thay đổi. Những điều từng là hợp pháp trong quá khứ có thể bị loại bỏ thay thế bằng quy định mới phù hợp hơn với bối cảnh hiện tại. Ví dụ, khi công nghệ phát triển, các đạo luật về an ninh mạng bảo vệ dữ liệu cá nhân cũng ra đời. Khi xã hội quan tâm nhiều hơn đến môi trường, luật bảo vệ môi trường trở thành trọng tâm.
Như vậy, pháp luật vừa là sản phẩm của xã hội vừa là công cụ điều chỉnh lại xã hội. Giữa hai yếu tố đó có mối quan hệ chặt chẽ và không thể tách rời.
Pháp luật phản ánh ý chí của giai cấp cầm quyền nhưng hướng tới lợi ích chung
Theo quan điểm truyền thống pháp luật phản ánh ý chí của giai cấp cầm quyền. Điều này đúng ở khía cạnh nhà nước là người ban hành và tổ chức thực hiện pháp luật. Tuy nhiên trong xã hội dân chủ hiện đại, pháp luật còn phải hướng tới lợi ích chung của toàn thể nhân dân.
Một hệ thống pháp luật chỉ phát huy hiệu quả nếu được đa số người dân chấp nhận và tuân thủ. Vì thế trong quá trình xây dựng pháp luật, nhà nước ngày càng chú trọng lấy ý kiến nhân dân tiếp thu phản hồi xã hội đảm bảo luật pháp sát thực và có tính khả thi cao.
Bên cạnh đó nhiều nguyên tắc pháp luật hiện nay như bảo vệ quyền con người, bình đẳng giới bảo vệ nhóm yếu thế, công khai minh bạch… đã vượt ra ngoài giới hạn của một nhóm lợi ích để hướng đến sự tiến bộ chung của toàn xã hội.
Pháp luật không chỉ là phương tiện để nhà nước quản lý xã hội hiệu quả còn là công cụ để công dân thực hiện quyền bảo vệ lợi ích khẳng định vai trò trong cộng đồng. Là sản phẩm kết tinh từ lịch sử, văn hoá với thực tiễn phản ánh nhu cầu phát triển bền vững và công bằng. Chính vì vậy việc xây dựng thực thi pháp luật cần luôn đặt con người vào trung tâm tạo điều kiện để mọi cá nhân vừa được bảo vệ vừa có trách nhiệm tuân thủ góp phần hoàn thiện hệ thống pháp lý. Một xã hội chỉ thật sự văn minh khi pháp luật trở thành điểm tựa chung cho cả nhà nước và công dân cùng hướng tới.