Trong bối cảnh toàn cầu đang tìm kiếm các giải pháp năng lượng sạch, ổn định bền vững thì năng lượng nguyên tử trở thành một lựa chọn quan trọng. Không chỉ phục vụ sản xuất điện năng lượng nguyên tử còn được ứng dụng trong y học, công nghiệp, nông nghiệp với nghiên cứu khoa học. Tại Việt Nam việc ban hành sửa đổi Luật Năng lượng nguyên tử là một bước đi chiến lược nhằm xây dựng hành lang pháp lý chặt chẽ phục vụ cho sự phát triển năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình đồng thời bảo đảm an toàn cho con người và môi trường.
Bối cảnh ban hành Luật Năng lượng nguyên tử năm 2008
Luật Năng lượng nguyên tử được Quốc hội thông qua lần đầu tiên vào năm 2008 đánh dấu mốc quan trọng trong việc hợp pháp hóa và quản lý các hoạt động liên quan đến năng lượng hạt nhân tại Việt Nam. Trước đó, hoạt động này chủ yếu dựa trên các văn bản dưới luật và chưa có sự điều chỉnh thống nhất.
Luật năm 2008 đã tạo ra khung pháp lý ban đầu cho các hoạt động như ứng dụng bức xạ trong y tế với nghiên cứu khoa học quản lý nguồn phóng xạ rồi cả sử dụng thiết bị hạt nhân và đặc biệt là định hướng phát triển điện hạt nhân trong tương lai. Văn bản này cũng quy định rõ trách nhiệm của các cơ quan nhà nước phân quyền quản lý thiết lập tiêu chuẩn an toàn và các hành vi bị cấm trong lĩnh vực nguyên tử.
Tuy nhiên, sau hơn 15 năm thực hiện, nhiều nội dung của luật đã không còn phù hợp với thực tế phát triển và yêu cầu hội nhập quốc tế. Vì vậy việc sửa đổi và ban hành luật mới là tất yếu để bắt kịp xu thế công nghệ và nâng cao năng lực quản lý.
Luật Năng lượng nguyên tử mới – Những điểm nổi bật
Luật Năng lượng nguyên tử sửa đổi được Quốc hội thông qua năm 2025 có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 2026. Luật mới gồm 73 điều trải rộng trên nhiều nội dung quan trọng như chính sách nhà nước với quy hoạch phát triển bảo đảm an toàn với xử lý sự cố với bồi thường thiệt hại hợp tác quốc tế.
Một trong những điểm đáng chú ý là việc thiết lập rõ ràng chức năng, nhiệm vụ của cơ quan pháp quy hạt nhân quốc gia. Đây là cơ quan chịu trách nhiệm giám sát, thanh tra, kiểm định cấp phép trong toàn bộ chu trình hoạt động năng lượng nguyên tử từ nghiên cứu nhập khẩu sử dụng cho đến tiêu hủy xử lý chất thải phóng xạ.
Luật cũng bổ sung quy định về quy hoạch phát triển năng lượng nguyên tử theo từng giai đoạn gắn với chiến lược năng lượng quốc gia. Mọi dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân, trung tâm nghiên cứu, cơ sở xử lý chất thải phóng xạ đều phải được đưa vào quy hoạch thẩm định chặt chẽ.
Đặc biệt, luật mới nhấn mạnh đến an toàn và an ninh hạt nhân. Một chương riêng được dành để quy định về đánh giá rủi ro, kế hoạch ứng phó sự cố, trách nhiệm của tổ chức sử dụng nguồn phóng xạ cũng như quyền nghĩa vụ của người dân trong vùng bị ảnh hưởng. Cơ chế bồi thường thiệt hại do tai nạn hạt nhân cũng được làm rõ nhằm bảo vệ tối đa quyền lợi của cá nhân với tổ chức liên quan.
Hợp tác quốc tế và cam kết an toàn
Trong xu thế toàn cầu hóa, Việt Nam không thể phát triển năng lượng nguyên tử một cách biệt lập. Luật sửa đổi năm 2025 mở rộng phạm vi hợp tác quốc tế khuyến khích chuyển giao công nghệ đào tạo nhân lực tham gia các tổ chức, hiệp ước quốc tế về năng lượng nguyên tử.
Việt Nam cam kết thực hiện đầy đủ các tiêu chuẩn của Cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế đồng thời xây dựng hệ thống quản lý chất lượng, an toàn, bảo mật kiểm soát vật liệu hạt nhân chặt chẽ. Các đơn vị hoạt động trong lĩnh vực này phải tuân thủ nghiêm ngặt quy định về hồ sơ, giấy phép, đánh giá môi trường và quy trình thanh tra định kỳ.
Vai trò của luật trong phát triển điện hạt nhân
Một trong những mục tiêu dài hạn của Luật Năng lượng nguyên tử là tạo nền tảng cho phát triển điện hạt nhân. Dù hiện nay Việt Nam chưa vận hành nhà máy điện hạt nhân nào nhưng với nhu cầu năng lượng ngày càng tăng cam kết giảm phát thải khí nhà kính, điện hạt nhân được coi là một lựa chọn tất yếu trong tương lai.
Luật mới đặt ra các tiêu chí rất khắt khe đối với dự án điện hạt nhân từ lựa chọn địa điểm, công nghệ, phương án kỹ thuật cho đến phương án tài chính và trách nhiệm môi trường. Việc này nhằm đảm bảo rằng khi Việt Nam chính thức đầu tư vào điện hạt nhân, quá trình sẽ được thực hiện một cách bài bản, an toàn có sự đồng thuận xã hội cao.
Bảo đảm quyền lợi nâng cao nhận thức cộng đồng
Bên cạnh các quy định kỹ thuật, luật còn đề cập đến quyền được thông tin tham vấn bồi thường của cộng đồng dân cư sống gần khu vực có hoạt động năng lượng nguyên tử. Đây là yếu tố quan trọng giúp tăng cường tính minh bạch giảm thiểu các mối lo ngại về rủi ro phóng xạ.
Luật cũng khuyến khích tổ chức các hoạt động tuyên truyền giáo dục đào tạo nhằm nâng cao hiểu biết của công chúng về năng lượng nguyên tử từ đó tạo nền tảng xã hội vững chắc cho việc ứng dụng rộng rãi nguồn năng lượng này trong tương lai.
Luật Năng lượng nguyên tử là văn bản pháp lý then chốt trong chiến lược phát triển bền vững của Việt Nam. Từ bản luật đầu tiên năm 2008 đến bản sửa đổi năm 202, hành lang pháp lý ngày càng được hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu thực tiễn với chuẩn mực quốc tế.
Luật không chỉ điều chỉnh các hoạt động kỹ thuật chuyên môn còn đặt con người vào trung tâm của mọi quyết định từ bảo vệ sức khỏe, an toàn lao động đến quyền được bồi thường tham gia quản lý cộng đồng.