Trong hệ thống pháp luật khái niệm đạo luật thường được sử dụng để chỉ những văn bản pháp lý có hiệu lực cao. Được ban hành bởi cơ quan lập pháp nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội quan trọng. Tuy nhiên không ít người vẫn nhầm lẫn giữa đạo luật và các khái niệm như luật, sắc lệnh, pháp lệnh. Bài viết này sẽ làm rõ khái niệm đạo luật, vai trò của đạo luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam đồng thời phân biệt giữa đạo luật với các loại văn bản pháp luật khác.
Đạo luật là gì
Đạo luật là văn bản quy phạm pháp luật do Quốc hội ban hành theo trình tự luật định, chứa đựng các quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung, có hiệu lực thi hành trên toàn quốc. Đạo luật thường điều chỉnh những lĩnh vực quan trọng như hình sự, dân sự, hôn nhân gia đình, hành chính, quốc phòng, an ninh, tài chính…
Trong hệ thống pháp luật Việt Nam từ đạo luật ít được dùng chính thức trong văn bản quy phạm nhưng vẫn thường xuất hiện trong các tài liệu học thuật hoặc văn phong chính trị để nhấn mạnh vị trí của luật trong đời sống pháp lý. Về bản chất, đạo luật chính là “luật” được ban hành bởi Quốc hội, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất.
Luật và đạo luật có gì khác nhau
Trên thực tế, đạo luật và luật thường được dùng thay thế cho nhau. Tuy nhiên, trong một số tài liệu phân tích, có thể thấy cách hiểu như sau
-
Đạo luật là cách gọi nhấn mạnh vai trò, giá trị và tính phổ quát của luật.
-
Luật là cách gọi phổ biến và chính thức, xuất hiện trong tên gọi văn bản như Luật Hôn nhân và Gia đình, Luật Doanh nghiệp, Luật Đất đai…
Nói cách khác, mọi đạo luật đều là luật, nhưng không phải tất cả các loại luật đều được gọi là đạo luật trong ngữ cảnh thông thường. Ví dụ, Pháp lệnh là văn bản có tên gọi là luật nhưng không được xem là đạo luật vì do Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành chứ không phải toàn thể Quốc hội.
Các đạo luật tiêu biểu ở Việt Nam
Tính đến nay, hệ thống pháp luật Việt Nam đã ban hành hàng trăm luật trong nhiều lĩnh vực. Một số đạo luật có vai trò quan trọng trong điều chỉnh hành vi xã hội bao gồm
-
Bộ luật Dân sự
-
Bộ luật Hình sự
-
Bộ luật Tố tụng Hình sự
-
Luật Đất đai
-
Luật Doanh nghiệp
-
Luật Hôn nhân và Gia đình
-
Luật Giáo dục
-
Luật Lao động
-
Luật Bảo hiểm xã hội
-
Luật An ninh mạng
Mỗi đạo luật được xây dựng theo quy trình lập pháp chặt chẽ, trải qua nhiều vòng thảo luận, lấy ý kiến và được Quốc hội biểu quyết thông qua trước khi có hiệu lực. Các đạo luật có vai trò ổn định xã hội, bảo vệ quyền con người và bảo đảm công bằng trong các mối quan hệ pháp lý.
Phân biệt đạo luật và sắc lệnh
Sắc lệnh là hình thức văn bản pháp luật từng được sử dụng phổ biến trong giai đoạn đầu sau cách mạng tháng Tám năm 1945. Trong thời kỳ này Chủ tịch nước ban hành nhiều sắc lệnh để điều chỉnh các vấn đề cấp bách của đất nước khi Quốc hội chưa được thành lập hoặc chưa thể hoạt động thường xuyên.
Sắc lệnh thường mang tính tạm thời hoặc thể hiện quyền lập pháp tập trung trong tay cơ quan hành pháp, chủ yếu áp dụng trong điều kiện đặc biệt như chiến tranh, khẩn cấp. Sau khi hệ thống pháp luật ổn định, sắc lệnh dần được thay thế bằng luật và pháp lệnh do cơ quan lập pháp ban hành.
Hiện nay, Việt Nam không còn ban hành văn bản dưới tên gọi sắc lệnh. Thay vào đó, các hình thức văn bản quy phạm pháp luật hiện hành bao gồm hiến pháp, luật, pháp lệnh, nghị định, quyết định, thông tư…
So sánh đạo luật và pháp lệnh
Pháp lệnh là văn bản quy phạm pháp luật do Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành trong thời gian giữa hai kỳ họp Quốc hội, nhằm điều chỉnh những vấn đề cần thiết nhưng chưa đủ điều kiện hoặc chưa đến mức cần điều chỉnh bằng luật.
Đạo luật do Quốc hội thông qua có giá trị pháp lý cao hơn pháp lệnh. Trong trường hợp có sự mâu thuẫn giữa luật và pháp lệnh thì luật sẽ được ưu tiên áp dụng.
Việc phân biệt rõ giữa đạo luật và pháp lệnh giúp hiểu đúng giá trị pháp lý và trình tự ban hành của mỗi loại văn bản. Đồng thời, nó cũng cho thấy hệ thống pháp luật được tổ chức theo thứ bậc rõ ràng, bảo đảm tính thống nhất và hiệu lực thực thi.
Vai trò của đạo luật trong hệ thống pháp luật
Đạo luật có vai trò quan trọng trong việc tạo khuôn khổ pháp lý để nhà nước quản lý xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức. Các đạo luật phản ánh ý chí chung của nhân dân thông qua sự biểu quyết của Quốc hội, đảm bảo nguyên tắc dân chủ và pháp quyền.
Thông qua đạo luật, các quyền cơ bản như quyền sở hữu, quyền tự do ngôn luận, quyền học tập, quyền kinh doanh… được xác định rõ ràng, có cơ chế bảo vệ cụ thể. Đồng thời, các hành vi vi phạm pháp luật cũng được quy định mức xử lý tương ứng tạo tính răn đe và phòng ngừa.
Ngoài ra, đạo luật còn là cơ sở để các cơ quan nhà nước xây dựng văn bản dưới luật như nghị định, thông tư, hướng dẫn thi hành. Như vậy, đạo luật giữ vai trò định hướng và chi phối toàn bộ hệ thống pháp luật.
Đạo luật là hình thức biểu hiện rõ ràng đầy đủ nhất của ý chí nhà nước trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội quan trọng. Dù cách gọi đạo luật không phổ biến bằng từ luật trong thực tiễn lập pháp hiện nay nhưng về bản chất chúng là một. Việc hiểu đúng khái niệm đạo luật phân biệt với sắc lệnh, pháp lệnh cùng nhận thức vai trò của đạo luật trong hệ thống pháp luật sẽ giúp người dân nâng cao nhận thức pháp lý đồng thời tăng cường hiệu quả thực thi pháp luật trong đời sống. Trong tiến trình xây dựng nhà nước pháp quyền đạo luật luôn là trụ cột để bảo đảm công bằng, ổn định phát triển bền vững.