Trong một xã hội dân chủ hiện đại quyền biểu tình là một trong những quyền căn bản của công dân. Biểu tình là hình thức bày tỏ ý chí quan điểm của người dân đối với các vấn đề xã hội, chính trị, kinh tế một cách ôn hòa có tổ chức. Tại Việt Nam quyền này đã được Hiến pháp công nhận từ nhiều năm nay nhưng đến hiện tại vẫn chưa có một đạo luật cụ thể nào điều chỉnh hoạt động biểu tình. Thiếu vắng luật biểu tình đã và đang gây ra nhiều tranh luận trong xã hội cũng như đặt ra yêu cầu bức thiết về việc sớm hoàn thiện khung pháp lý cho một quyền hiến định.
Quyền biểu tình trong Hiến pháp Việt Nam
Hiến pháp Việt Nam năm 2013 tại Điều 25 quy định rõ công dân có quyền tự do ngôn luận hay tự do báo chí hay tiếp cận thông tin với hội họp rồi cả lập hội hay biểu tình. Quyền biểu tình không còn là khái niệm mới mẻ mà đã được khẳng định từ Hiến pháp năm 1946 sau đó tiếp tục duy trì trong các bản Hiến pháp sau này. Tuy nhiên điểm đáng lưu ý là tất cả các bản Hiến pháp đều có điều khoản kèm theo cụm từ theo quy định của pháp luật.
Việc Hiến pháp công nhận quyền biểu tình là bước tiến lớn trong bảo vệ quyền con người và quyền công dân. Tuy nhiên để quyền đó được thực thi trong thực tiễn thì cần có luật cụ thể hướng dẫn cách thức thực hiện, quy trình, thủ tục, quyền và nghĩa vụ của các bên liên quan.
Thực trạng thiếu luật điều chỉnh
Cho đến nay Việt Nam vẫn chưa ban hành Luật Biểu tình. Các hoạt động liên quan đến tụ tập đông người chủ yếu được điều chỉnh bằng các văn bản dưới luật như nghị định, thông tư và quy định hành chính. Trong đó đáng chú ý là nghị định 38 ban hành năm 2005 quy định về việc bảo đảm trật tự nơi công cộng. Tuy nhiên nghị định này lại không trực tiếp hướng dẫn cách tổ chức biểu tình hợp pháp mà chỉ đưa ra những quy định chung về quản lý tụ tập đông người.
Chính sự thiếu rõ ràng này dẫn đến tình trạng một số hoạt động thể hiện quan điểm của người dân dù diễn ra ôn hòa vẫn bị xem là vi phạm pháp luật. Người dân có thể bị xử phạt hành chính hay thậm chí bị truy cứu trách nhiệm hình sự do không thực hiện đúng thủ tục hành chính mà không có luật cụ thể nào hướng dẫn.
Dự thảo luật biểu tình với các lần trì hoãn
Luật Biểu tình từng được đưa vào chương trình xây dựng luật của Quốc hội. Từ năm 2011 dự thảo luật đã được Chính phủ giao cho Bộ Công an chủ trì soạn thảo. Nhiều chuyên gia và đại biểu Quốc hội cho rằng đây là bước tiến cần thiết để hiện thực hóa quyền biểu tình của công dân.
Tuy nhiên qua nhiều nhiệm kỳ dự thảo này liên tục bị trì hoãn với lý do cần nghiên cứu thêm cũng như lo ngại bị các thế lực lợi dụng để gây rối trật tự công cộng chưa có sự thống nhất giữa các bộ ngành về nội dung. Việc trì hoãn kéo dài khiến quyền biểu tình dù được Hiến pháp công nhận vẫn không thể thực thi đầy đủ.
Đến năm 2019 và các năm sau đó dự án luật vẫn không được đưa vào chương trình xây dựng pháp luật chính thức của Quốc hội. Cho thấy sự dè dặt trong việc ban hành một đạo luật có thể ảnh hưởng đến an ninh trật tự nếu không được soạn thảo chặt chẽ minh bạch.
Tác động của việc chưa có luật biểu tình
Thiếu vắng luật biểu tình không chỉ khiến quyền công dân bị giới hạn mà còn đặt ra nhiều thách thức trong quản lý xã hội. Một mặt người dân không có cơ chế rõ ràng để thực hiện quyền hiến định của mình. Mặt khác lực lượng chức năng thiếu công cụ pháp lý minh bạch để xử lý các tình huống phát sinh trong thực tế.
Trong một số vụ việc những cuộc tuần hành tự phát với mục tiêu chính đáng như bảo vệ môi trường phản đối những chính sách chưa hợp lòng dân lại bị quy kết là tụ tập trái phép gây rối từ đó tạo ra tâm lý hoài nghi trong xã hội về tính thực chất của quyền biểu tình đồng thời ảnh hưởng đến hình ảnh nhà nước pháp quyền.
Ngược lại nếu có luật rõ ràng mọi người dân sẽ biết cách thực hiện quyền biểu tình một cách hợp pháp. Cơ quan chức năng cũng có cơ sở để đảm bảo trật tự an toàn mà không gây ra hiểu nhầm hay lạm quyền. Là nền tảng để tạo ra sự đồng thuận củng cố lòng tin thúc đẩy tiến trình dân chủ.
Hướng tới một luật biểu tình phù hợp
Việc xây dựng Luật Biểu tình không đơn thuần là hợp thức hóa một quyền hiến định mà còn là bước đi cần thiết để hoàn thiện hệ thống pháp luật nâng cao tính minh bạch thượng tôn pháp luật. Để đảm bảo luật biểu tình khi được ban hành thực sự hiệu quả đi vào cuộc sống cần chú ý một số nguyên tắc sau.
Thứ nhất nội dung luật cần thể hiện rõ tính bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Biểu tình là một hình thức thể hiện ý chí của người dân không nên bị đánh đồng với hành vi bạo loạn hay gây rối.
Thứ hai luật cần quy định chi tiết về trình tự, thủ tục đăng ký biểu tình, quyền và nghĩa vụ của người tổ chức cũng như người tham gia. Đồng thời phải quy định rõ trách nhiệm và giới hạn của cơ quan công quyền trong việc đảm bảo an ninh xử lý vi phạm nếu có.
Thứ ba cần có cơ chế giám sát phản biện xã hội đối với việc thực thi luật tránh tình trạng lạm dụng quyền lực để ngăn chặn biểu tình hợp pháp hay hình sự hóa quyền công dân.
Quyền biểu tình là một trong những quyền cơ bản của con người đã được Hiến pháp Việt Nam công nhận từ lâu. Tuy nhiên do chưa có luật điều chỉnh cụ thể đã và đang khiến quyền này bị hạn chế trong thực tiễn. Để hướng tới một xã hội dân chủ văn minh thượng tôn pháp luật Việt Nam cần sớm ban hành Luật Biểu tình với những quy định rõ ràng minh bạch đảm bảo cân bằng giữa quyền tự do cá nhân với trật tự xã hội. Chỉ khi đó quyền biểu tình mới thật sự trở thành công cụ phản ánh ý chí của nhân dân với cả là một phần tất yếu của đời sống chính trị quốc gia.