Trong thế giới pháp luật hiện đại có hai hệ thống pháp luật chính chi phối phần lớn các quốc gia trên thế giới là hệ thống dân luật và hệ thống thông luật. Việt Nam là quốc gia chịu ảnh hưởng sâu sắc từ hệ thống dân luật. Tuy nhiên không phải ai cũng hiểu rõ dân luật là gì, nó khác biệt như thế nào so với thông luật với cả tại sao sự phân biệt này lại quan trọng trong việc xây dựng áp dụng pháp luật. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về dân luật, hệ thống dân luật cùng mối quan hệ với thông luật trong bối cảnh pháp lý hiện nay.
Dân luật là gì
Dân luật là một hệ thống pháp luật trong đó các quy phạm pháp luật chủ yếu được thể hiện dưới dạng văn bản do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành. Đây là đặc điểm nổi bật nhất của dân luật so với các hệ thống pháp luật khác. Trong hệ thống dân luật thì luật thành văn được xem là nguồn luật chủ yếu và quan trọng nhất. Các văn bản luật bao gồm hiến pháp, bộ luật, luật và các văn bản dưới luật như nghị định, thông tư đều có giá trị pháp lý rõ ràng và được áp dụng một cách chính thống trong toàn hệ thống tư pháp.
Dân luật bắt nguồn từ truyền thống pháp luật La Mã cổ đại và được phát triển mạnh mẽ tại châu Âu lục địa đặc biệt là ở Pháp và Đức. Từ đó dân luật lan rộng sang các quốc gia khác đặc biệt là những nước từng là thuộc địa của các quốc gia châu Âu. Việt Nam là một trong số đó chịu ảnh hưởng của pháp luật Pháp trong thời kỳ thuộc địa và sau này phát triển hệ thống pháp luật theo hướng dân luật hiện đại.
Hệ thống dân luật bao gồm những gì
Hệ thống dân luật không chỉ là khái niệm lý thuyết mà còn là một cấu trúc pháp lý hoàn chỉnh. Trong hệ thống này pháp luật được tổ chức thành các bộ luật rõ ràng theo từng lĩnh vực như bộ luật dân sự, bộ luật hình sự, bộ luật tố tụng dân sự, bộ luật tố tụng hình sự, luật thương mại, luật đất đai và nhiều đạo luật chuyên ngành khác. Mỗi bộ luật quy định đầy đủ về nguyên tắc, quyền và nghĩa vụ của các chủ thể liên quan.
Một đặc điểm quan trọng của hệ thống dân luật là tính logic và hệ thống. Các quy định được xây dựng theo một trật tự chặt chẽ có tính hệ thống cao giúp người áp dụng dễ tra cứu và thực hiện. Các điều luật thường được quy định cụ thể rõ ràng nhằm tránh tình trạng hiểu sai hay áp dụng không thống nhất.
Ngoài ra trong hệ thống dân luật vai trò của thẩm phán là áp dụng pháp luật chứ không phải sáng tạo ra pháp luật. Điều này có nghĩa là thẩm phán phải căn cứ vào các quy định cụ thể trong văn bản pháp luật để giải quyết vụ việc hạn chế tối đa việc suy đoán hoặc vận dụng theo cảm tính cá nhân.
Thông luật là gì và khác gì với dân luật
Thông luật là hệ thống pháp luật chủ yếu phát triển từ tập quán và án lệ. Đây là hệ thống pháp luật đặc trưng ở các nước theo truyền thống Anglo-Saxon như Anh, Mỹ, Canada, Úc và một số quốc gia khác. Trong hệ thống thông luật các quyết định của tòa án trong quá khứ có giá trị bắt buộc đối với các vụ việc tương tự trong tương lai. Điều này tạo nên nguyên tắc tiền lệ pháp, một đặc điểm khác biệt so với hệ thống dân luật.
Một điểm khác biệt nữa là trong thông luật, thẩm phán đóng vai trò rất lớn trong việc tạo ra luật thông qua các bản án. Các quyết định xét xử có thể được coi là một nguồn luật có giá trị pháp lý ngang với luật thành văn. Điều này khiến hệ thống thông luật linh hoạt hơn dễ thích ứng với những thay đổi của xã hội mà không cần phải sửa đổi luật quá thường xuyên.
Tuy nhiên sự linh hoạt của thông luật cũng đặt ra thách thức trong việc dự đoán kết quả của một vụ án vì nhiều khi án lệ có thể bị thay đổi hoặc không áp dụng nhất quán. Trong khi đó dân luật lại có ưu điểm là rõ ràng dễ áp dụng ổn định hơn trong các tình huống pháp lý thường gặp.
Dân luật và thông luật trong thực tiễn quốc tế
Hiện nay phần lớn các quốc gia trên thế giới áp dụng hệ thống dân luật hoặc kết hợp giữa dân luật và các yếu tố của thông luật. Các nước châu Âu lục địa như Pháp, Đức, Ý, Tây Ban Nha đều theo dân luật. Nhiều nước châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc và Việt Nam cũng áp dụng mô hình dân luật.
Tuy nhiên trong xu hướng hội nhập và toàn cầu hóa pháp luật ranh giới giữa dân luật và thông luật ngày càng mờ nhạt. Nhiều quốc gia dân luật đã bắt đầu ghi nhận vai trò của án lệ như một nguồn pháp luật bổ trợ. Việt Nam cũng không ngoại lệ khi đã có cơ chế công bố án lệ và áp dụng án lệ trong hoạt động xét xử để tạo tính thống nhất và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật.
Ngược lại ở các quốc gia theo thông luật cũng có xu hướng pháp điển hóa một số lĩnh vực để tạo sự rõ ràng và thuận tiện trong áp dụng. Điều này cho thấy hai hệ thống pháp luật tuy khác nhau về bản chất nhưng đang dần tiệm cận nhau trong thực tiễn pháp lý hiện đại.
Việt Nam và hệ thống dân luật
Việt Nam là quốc gia thuộc hệ thống dân luật. Hệ thống pháp luật Việt Nam được xây dựng trên nền tảng luật thành văn với các văn bản quy phạm pháp luật là nguồn luật chính. Các cơ quan lập pháp giữ vai trò trung tâm trong việc ban hành luật còn cơ quan tư pháp có nhiệm vụ áp dụng các văn bản luật đó vào thực tế.
Tuy nhiên trong những năm gần đây Việt Nam đã có bước tiến đáng kể trong việc tiếp cận một số yếu tố của hệ thống thông luật như áp dụng án lệ tăng vai trò của thẩm phán trong giải thích pháp luật từ đó khuyến khích tranh tụng tại tòa án. Những cải cách này nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn và nâng cao hiệu quả của hoạt động tư pháp trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
Dân luật là hệ thống pháp luật phổ biến với nền tảng là luật thành văn có cấu trúc logic, minh bạch, ổn định là hệ thống đang được áp dụng tại Việt Nam và nhiều quốc gia trên thế giới. So với thông luật thì dân luật có nhiều ưu điểm về tính rõ ràng dễ áp dụng tuy nhiên có phần hạn chế trong việc xử lý những tình huống pháp lý mới phát sinh. Trong xu hướng hội nhập việc kết hợp linh hoạt giữa dân luật và thông luật là cần thiết để phát triển một hệ thống pháp luật hiện đại phù hợp với thực tiễn đáp ứng tốt hơn nhu cầu của xã hội.