Trong thời đại công nghệ số quyền riêng tư cá nhân đang đứng trước nhiều thách thức chưa từng có. Sự phát triển nhanh chóng của mạng xã hội, các nền tảng số và ứng dụng điện tử đã khiến việc thu thập lưu trữ chia sẻ thông tin cá nhân trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Tuy nhiên đi kèm với đó là nguy cơ bị xâm phạm quyền riêng tư nếu không có cơ chế pháp luật đủ mạnh để bảo vệ. Tại Việt Nam các quy định pháp lý liên quan đến quyền riêng tư đã được hình thành từng bước hoàn thiện song vẫn cần được nhận diện rõ ràng cập nhật kịp thời để theo kịp thực tiễn.
Quyền riêng tư trong hệ thống pháp luật Việt Nam
Quyền riêng tư cá nhân là một trong những quyền cơ bản của con người được pháp luật bảo vệ. Hiến pháp Việt Nam năm 2013 quy định rõ ràng rằng mọi người đều có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình. Đồng thời, các hình thức trao đổi thông tin như thư tín, điện thoại, điện tín cũng được bảo vệ tuyệt đối. Không ai được tự ý thu thập, lưu giữ hay tiết lộ thông tin cá nhân của người khác nếu không có sự đồng ý của chính chủ thể dữ liệu đó.
Bộ luật Dân sự năm 2015 cụ thể hóa các quy định trên bằng việc đưa ra khái niệm quyền nhân thân và xác lập rõ ràng rằng cá nhân có quyền được bảo vệ danh dự, nhân phẩm, uy tín, hình ảnh, bí mật đời tư. Bất kỳ hành vi nào xâm phạm đến những quyền này đều có thể bị xử lý theo quy định của pháp luật.
Ngoài ra, một số văn bản pháp lý chuyên ngành như Luật An ninh mạng năm 2018, Luật Công nghệ thông tin, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng cũng đề cập đến vấn đề bảo vệ thông tin cá nhân dưới nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên, Việt Nam hiện chưa có một đạo luật độc lập chuyên điều chỉnh về quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu cá nhân như tại nhiều quốc gia khác.
Những hành vi được coi là xâm phạm quyền riêng tư
Xâm phạm quyền riêng tư cá nhân có thể biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, trong đó phổ biến nhất là hành vi thu thập, sử dụng hoặc tiết lộ thông tin cá nhân mà không được sự đồng ý của người đó. Đây có thể là hình ảnh, video, thông tin tài chính, địa chỉ cư trú, thông tin sức khỏe, quan hệ gia đình hoặc thậm chí là lịch sử giao tiếp cá nhân.
Một hành vi khác ngày càng phổ biến là việc sử dụng mạng xã hội để phát tán các thông tin riêng tư nhằm mục đích xúc phạm danh dự, gây tổn thương tinh thần hoặc phục vụ cho mục đích thương mại. Đặc biệt nghiêm trọng là các trường hợp cài đặt thiết bị nghe lén, theo dõi vị trí, ghi âm hoặc quay lén trong không gian cá nhân mà không có sự cho phép.
Ngoài ra, các hành vi như tiết lộ thông tin bệnh án y tế, lịch sử tín dụng hoặc hồ sơ nhân sự cũng bị coi là vi phạm quyền riêng tư nếu không có sự đồng thuận của người có liên quan. Trong môi trường số, hành vi thu thập dữ liệu từ các ứng dụng hoặc trình duyệt mà không thông báo rõ ràng cho người dùng cũng là một hình thức xâm phạm cần được kiểm soát.
Cơ chế xử lý vi phạm quyền riêng tư
Hành vi xâm phạm quyền riêng tư có thể bị xử lý bằng nhiều hình thức khác nhau tùy theo tính chất và mức độ vi phạm. Trong trường hợp nhẹ, người vi phạm có thể bị xử phạt hành chính theo các nghị định liên quan đến xử phạt vi phạm trong lĩnh vực an ninh mạng, viễn thông, báo chí hoặc dân sự. Mức phạt có thể lên đến hàng chục triệu đồng đối với hành vi tiết lộ thông tin cá nhân trái phép, sử dụng hình ảnh người khác để quảng cáo hoặc xúc phạm danh dự.
Trong trường hợp nghiêm trọng hơn, hành vi xâm phạm quyền riêng tư có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự. Điều 159 quy định rõ rằng người nào thu thập, chiếm đoạt hoặc tiết lộ trái phép thông tin cá nhân trên mạng có thể bị phạt tiền hoặc phạt tù. Nếu hành vi này gây hậu quả nghiêm trọng như làm ảnh hưởng nặng nề đến tinh thần hoặc danh dự của nạn nhân, người phạm tội có thể đối mặt với án tù lên tới ba năm.
Bên cạnh đó, cá nhân bị xâm hại có thể khởi kiện dân sự để yêu cầu bồi thường thiệt hại, yêu cầu xin lỗi công khai, gỡ bỏ nội dung xâm hại và khôi phục danh dự. Đây là cơ chế bổ sung nhằm đảm bảo sự công bằng cho người bị xâm hại và răn đe đối với người vi phạm.
Thực trạng và thách thức trong bảo vệ quyền riêng tư
Trong thực tế, việc bảo vệ quyền riêng tư tại Việt Nam vẫn gặp nhiều khó khăn do nhiều nguyên nhân khác nhau. Trước hết là sự thiếu nhận thức của người dân về giá trị và vai trò của quyền riêng tư. Nhiều người chia sẻ quá nhiều thông tin cá nhân trên mạng xã hội hoặc dễ dàng cung cấp dữ liệu cho các ứng dụng mà không cân nhắc đến rủi ro.
Thứ hai là sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật. Dù có nhiều quy định liên quan nhưng chưa có một đạo luật thống nhất điều chỉnh quyền riêng tư. Các khái niệm như thông tin cá nhân, dữ liệu nhạy cảm, sự đồng ý hợp pháp vẫn chưa được quy định rõ ràng và nhất quán.
Thứ ba là sự hạn chế trong năng lực thực thi pháp luật. Cơ quan quản lý còn gặp khó khăn trong việc giám sát và xử lý vi phạm xảy ra trên không gian mạng. Việc xác định chủ thể vi phạm, thu thập chứng cứ và thi hành quyết định xử phạt đôi khi mất nhiều thời gian và không hiệu quả.
Hướng hoàn thiện trong tương lai
Để bảo vệ tốt hơn quyền riêng tư cá nhân, cần thiết phải xây dựng một đạo luật chuyên biệt về bảo vệ dữ liệu cá nhân với các quy định cụ thể, rõ ràng và phù hợp với thông lệ quốc tế. Luật này cần quy định rõ trách nhiệm của các tổ chức thu thập và xử lý dữ liệu, cơ chế xin phép và rút lại sự đồng ý, cũng như quyền của cá nhân trong việc tiếp cận, chỉnh sửa hoặc yêu cầu xóa bỏ thông tin của mình.
Bên cạnh đó, cần thành lập một cơ quan độc lập chuyên trách về bảo vệ dữ liệu cá nhân với chức năng giám sát, tư vấn và xử lý vi phạm một cách chuyên nghiệp. Cơ quan này cũng nên có quyền ban hành các hướng dẫn kỹ thuật, xây dựng hệ thống đánh giá rủi ro và cấp chứng nhận bảo mật cho các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực công nghệ số.
Cuối cùng, nâng cao nhận thức cộng đồng về quyền riêng tư thông qua giáo dục, truyền thông và sự phối hợp của các cơ quan chức năng, doanh nghiệp và tổ chức xã hội cũng là yếu tố then chốt để tạo ra một môi trường số an toàn và tôn trọng quyền con người.
Quyền riêng tư cá nhân là một phần thiết yếu trong đời sống của mỗi con người là nền tảng của một xã hội tự do và tôn trọng. Trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ, việc bảo vệ quyền riêng tư không chỉ là trách nhiệm pháp lý còn là yêu cầu đạo đức và xã hội. Để đạt được điều đó cần có một hệ thống pháp luật hiện đại, chặt chẽ khả thi đồng thời là sự chung tay của toàn xã hội nhằm xây dựng một không gian số an toàn, công bằng và nhân văn.