Pháp luật là một trong những công cụ cơ bản nhất của nhà nước để điều chỉnh các quan hệ xã hội. Không chỉ đảm bảo trật tự xã hội mà còn thể hiện ý chí, lợi ích chung của cộng đồng và quốc gia trong từng giai đoạn lịch sử. Vậy pháp luật được hình thành bằng những con đường nào và cơ sở nào? Đây là câu hỏi vừa mang tính lý luận nền tảng vừa có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc trong việc xây dựng thực thi hoàn thiện hệ thống pháp luật hiện nay.
Khái quát về sự hình thành pháp luật
Pháp luật là hệ thống quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung do nhà nước ban hành hoặc thừa nhận và bảo đảm thực hiện nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội. Không phải mọi quy phạm đều tự nhiên mà có cũng không phải lúc nào pháp luật cũng được tạo ra bằng cùng một cách. Trong lịch sử pháp luật thế giới và Việt Nam có nhiều con đường hình thành pháp luật tùy thuộc vào hoàn cảnh lịch sử, trình độ phát triển và hệ thống chính trị cụ thể.
Nhìn chung, có ba con đường chính hình thành pháp luật bao gồm pháp luật do nhà nước ban hành, pháp luật hình thành từ tập quán và pháp luật được hình thành từ án lệ. Mỗi con đường đều có đặc điểm riêng và vai trò nhất định trong quá trình xây dựng hệ thống pháp luật của một quốc gia.
Pháp luật do nhà nước ban hành
Đây là con đường phổ biến và chủ yếu nhất trong các quốc gia hiện đại. Theo đó cơ quan có thẩm quyền của nhà nước sẽ ban hành các văn bản quy phạm pháp luật nhằm điều chỉnh các lĩnh vực của đời sống xã hội. Các văn bản này bao gồm hiến pháp, luật, nghị định, thông tư, quyết định và các loại văn bản khác tùy theo cấp độ quản lý.
Pháp luật do nhà nước ban hành thường được soạn thảo một cách có hệ thống thông qua quy trình chặt chẽ gồm nhiều bước như lập đề nghị, thẩm định, tham khảo ý kiến, thông qua với công bố. Ưu điểm của con đường này là đảm bảo tính chính thống có khả năng bao quát rộng dễ thực thi thống nhất trong toàn quốc.
Ở Việt Nam pháp luật do nhà nước ban hành là con đường chủ yếu. Quốc hội là cơ quan duy nhất có quyền lập hiến và lập pháp còn các cơ quan hành pháp và tư pháp cũng tham gia ban hành các văn bản dưới luật trong phạm vi thẩm quyền của mình. Con đường này đảm bảo vai trò lãnh đạo của nhà nước trong quản lý xã hội và xây dựng một hệ thống pháp luật thống nhất.
Pháp luật hình thành từ tập quán
Tập quán pháp là những quy tắc xử sự được hình thành trong đời sống cộng đồng qua thời gian dài được thừa nhận rộng rãi và được nhà nước ghi nhận là nguồn của pháp luật. Đây là con đường hình thành pháp luật cổ xưa nhất, xuất hiện từ thời kỳ chưa có nhà nước hoặc nhà nước sơ khai. Trong xã hội hiện đại, tập quán pháp vẫn tồn tại ở một số lĩnh vực nhất là ở các cộng đồng dân tộc thiểu số, vùng sâu vùng xa, trong các hoạt động mang tính truyền thống như hôn nhân, tang lễ, thừa kế, đất đai.
Ưu điểm của tập quán pháp là gắn với thực tiễn dễ được chấp nhận bởi cộng đồng phản ánh rõ đặc điểm văn hóa xã hội của từng vùng miền. Tuy nhiên hạn chế lớn nhất của nó là thiếu tính minh bạch không có văn bản cụ thể dễ bị lạm dụng hay hiểu sai. Chính vì vậy trong hệ thống pháp luật hiện đại, tập quán chỉ được công nhận khi không trái với quy định của pháp luật hiện hành và không vi phạm đạo đức xã hội.
Tại Việt Nam, một số luật vẫn ghi nhận vai trò của tập quán. Ví dụ luật dân sự cho phép áp dụng tập quán nếu không có quy định pháp luật cụ thể và các bên có thỏa thuận rõ ràng. Ở một số cộng đồng như người H’Mông, người Dao, người Thái, các quy ước làng bản vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng.
Pháp luật hình thành từ án lệ
Án lệ là các phán quyết đã có hiệu lực pháp luật của tòa án trong những vụ việc cụ thể được lựa chọn để làm chuẩn mực áp dụng cho các vụ án tương tự sau này. Đây là con đường hình thành pháp luật điển hình trong hệ thống luật án lệ như ở Anh, Mỹ hoặc các nước theo mô hình luật hỗn hợp.
Ưu điểm của án lệ là linh hoạt, thích nghi nhanh với tình huống thực tiễn giúp bổ sung cho những khoảng trống của luật thành văn. Tuy nhiên hạn chế là phụ thuộc vào trình độ xét xử và tư duy pháp lý của thẩm phán có thể dẫn đến thiếu thống nhất nếu không kiểm soát chặt chẽ.
Tại Việt Nam từ năm 2015 Tòa án nhân dân tối cao đã chính thức công bố án lệ và đưa vào áp dụng trong xét xử. Dù số lượng còn hạn chế nhưng việc áp dụng án lệ giúp nâng cao chất lượng xét xử đảm bảo tính thống nhất và dự đoán được trong pháp luật. Đây là bước tiến quan trọng hướng tới hoàn thiện hệ thống pháp luật thực chứng và phát triển hệ thống tư pháp chuyên nghiệp.
Cơ sở hình thành pháp luật
Pháp luật không hình thành một cách ngẫu nhiên mà dựa trên một số cơ sở nền tảng cả về lý luận và thực tiễn. Trước hết là cơ sở kinh tế. Pháp luật phản ánh quan hệ sản xuất chủ yếu trong xã hội và được thiết kế để bảo vệ quyền lợi của các chủ thể phù hợp với cấu trúc kinh tế. Khi phương thức sản xuất thay đổi, pháp luật cũng cần điều chỉnh để đáp ứng yêu cầu mới.
Tiếp đến là cơ sở chính trị. Pháp luật thể hiện ý chí của giai cấp cầm quyền được sử dụng để duy trì trật tự xã hội và thực thi quyền lực nhà nước. Trong chế độ xã hội chủ nghĩa, pháp luật còn mang ý nghĩa thể chế hóa đường lối chính sách của đảng bảo vệ lợi ích chung của toàn dân.
Ngoài ra, còn có cơ sở văn hóa xã hội và truyền thống dân tộc. Nhiều quy định pháp luật chịu ảnh hưởng sâu sắc từ phong tục tập quán, đạo đức xã hội và chuẩn mực ứng xử truyền thống. Điều này giúp pháp luật gần gũi hơn với đời sống dễ đi vào thực tiễn và được người dân chấp nhận.
Cuối cùng là cơ sở khoa học pháp lý. Pháp luật cần được xây dựng dựa trên những nguyên lý pháp lý rõ ràng tuân thủ kỹ thuật lập pháp và được nghiên cứu thẩm định kỹ lưỡng trước khi ban hành.
Pháp luật là sản phẩm của lịch sử, văn hóa và trình độ phát triển xã hội. Hiểu rõ các con đường hình thành pháp luật và cơ sở hình thành của nó sẽ giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về vai trò và ý nghĩa của pháp luật trong đời sống. Trong thực tiễn Việt Nam hiện nay pháp luật chủ yếu được hình thành thông qua hoạt động lập pháp của nhà nước nhưng vẫn ghi nhận giá trị của tập quán pháp từng bước hoàn thiện hệ thống án lệ.