Phép biện chứng duy vật – nền tảng lý luận của triết học Mác – Lênin. Giải thích thế giới theo cách nhìn tổng thể, liên hệ, phát triển. Trái ngược với cách nhìn siêu hình thì biện chứng duy vật nhấn mạnh rằng mọi sự vật hiện tượng trong tự nhiên, xã hội, tư duy đều không ngừng vận động, biến đổi thông qua các quy luật khách quan. Trong đó ba quy luật cơ bản đóng vai trò cốt lõi trong hệ thống lý luận với ứng dụng thực tiễn.
1. Quy Luật Thống Nhất và Đấu Tranh của Các Mặt Đối Lập
Nội dung
-
Mọi sự vật, hiện tượng đều chứa đựng các mặt đối lập (ví dụ: tích cực – tiêu cực, cũ – mới, tiến bộ – lạc hậu).
-
Những mặt đối lập này vừa thống nhất (cùng tồn tại trong một thể thống nhất), vừa đấu tranh với nhau.
-
Chính sự đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc của sự vận động và phát triển.
Ví dụ
-
Trong một tổ chức, những quan điểm đổi mới và bảo thủ luôn tồn tại. Sự phát triển phụ thuộc vào quá trình đấu tranh để chọn ra hướng đi phù hợp.
-
Trong cơ thể con người, sự cân bằng giữa quá trình tổng hợp và phân giải giúp duy trì sự sống.
Ý nghĩa phương pháp luận
-
Phải biết phát hiện và giải quyết mâu thuẫn trong mọi sự vật, hiện tượng.
-
Đấu tranh với cái lạc hậu, tiêu cực để phát triển cái tiến bộ, tích cực.
2. Quy Luật Lượng – Chất (Chuyển Hóa từ Lượng Thành Chất và Ngược Lại)
Nội dung
-
Lượng là những yếu tố có thể đo đếm (số lượng, kích thước, tốc độ,…).
-
Chất là bản chất đặc trưng của sự vật (tính chất, kết cấu, chức năng,…).
-
Khi lượng thay đổi đến một giới hạn nhất định (gọi là điểm nút), sẽ dẫn đến sự thay đổi về chất.
-
Ngược lại, chất mới lại có lượng mới phù hợp, quá trình này tiếp tục.
Ví dụ
-
Đun nước: nhiệt độ tăng dần (lượng) đến 100°C thì nước sôi (thay đổi chất).
-
Học tập: tích lũy kiến thức đủ lớn sẽ dẫn đến sự thay đổi trong tư duy, trình độ.
Ý nghĩa phương pháp luận
-
Cần tích lũy từng bước, kiên trì nâng cao “lượng” để tạo bước ngoặt “chất”.
-
Phải biết lựa chọn thời điểm và điều kiện để tạo ra sự chuyển hóa.
3. Quy Luật Phủ Định Của Phủ Định
Nội dung
-
Mỗi sự vật sau một thời gian phát triển sẽ bị phủ định (tức là bị thay thế) bởi sự vật mới.
-
Quá trình phát triển không kết thúc ở sự phủ định đầu tiên, mà tiếp tục có sự phủ định mới – gọi là phủ định của phủ định.
-
Phủ định biện chứng là phủ định mang tính kế thừa và phát triển, chứ không phải xóa bỏ hoàn toàn.
Ví dụ
-
Từ nền nông nghiệp thủ công → công nghiệp hóa → công nghiệp công nghệ cao là quá trình phủ định của phủ định.
-
Một học sinh vượt qua sai lầm, sửa đổi và phát triển thành người có tư duy phản biện mạnh mẽ – đó là phủ định tích cực.
Ý nghĩa phương pháp luận
-
Không nên sợ phủ định, vì đó là bước tiến tất yếu.
-
Cần có cái nhìn toàn diện, không phủ nhận hoàn toàn cái cũ mà phải kế thừa và phát triển.
Ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật không phải là những công thức khô khan mà là những quy luật sống động phản ánh chính xác quy trình phát triển của tự nhiên, xã hội, tư duy. Hiểu và vận dụng tốt các quy luật này sẽ giúp con người
-
Sống chủ động, linh hoạt trước sự thay đổi.
-
Giải quyết hiệu quả các mâu thuẫn trong cuộc sống và công việc.
-
Phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.
Đây là nền tảng tư duy khoa học, định hướng cho hành động thực tiễn đúng đắn trong học tập, lao động, quản lý xã hội.