Trước khi xuất hiện luật thành văn Việt Nam (khi còn gọi là Đại Việt) vận hành trên cơ sở tập tục và tục lệ. Mọi hành vi đều được điều chỉnh dựa vào quan điểm của cộng đồng cùng cán cân công lý do quan lại quyết định. Bộ luật đầu tiên được ban hành đã đánh dấu một bước ngoặt trong cách thức quản lý xã hội.
Bộ luật đầu tiên được ghi nhận là Bộ luật Hình thư ra đời năm 1042 dưới thời vua Lý Thái Tông. Văn bản này gồm ba quyển tổng cộng 512 điều luật điều chỉnh rõ về tội danh, mức hình phạt cùng quy trình xét xử. Sự xuất hiện của Hình thư thể hiện ý chí lập pháp đích thực tạo nền tảng cho hệ thống pháp luật sau này.
Nội dung với tư tưởng của Hình thư
Bộ luật Hình thư thể hiện tư tưởng khoan nhân đề cao sự giáo dục hơn trừng phạt khi đó các hình phạt không quá nghiêm khắc, nhiều tội nhẹ được xử lý bằng hình thức trả tiền chuộc tránh làm khổ dân. Qua đó bộ luật đã góp phần ổn định đời sống xã hội củng cố niềm tin nhân dân vào chính quyền hướng tới một hệ thống pháp quyền.
Là bộ luật thành văn đầu tiên của nước ta tạo bước ngoặt trong lịch sử lập pháp của Đại Việt. Cho nên việc công khai các điều luật giúp người dân nắm rõ quy định giảm bớt nhũng nhiễu tạo tiền đề cho trật tự phát triển bền vững.
Các bộ luật kế tiếp qua thời Lý, Trần, Lê
Sau Hình thư đến thời Trần tiếp tục có bộ luật Hình thư năm 1341 tập trung hoàn thiện khuôn khổ tố tụng bảo đảm trật tự cũng được xây dựng trên cơ sở kế thừa từ triều trước bổ sung các quy định mới phù hợp tình hình thực tiễn.
Đỉnh cao của luật pháp phong kiến xuất hiện dưới thời Lê sơ với bộ luật gọi là Quốc triều hình luật hay Luật Hồng Đức hoàn thiện vào năm 1483 dưới triều vua Lê Thánh Tông. Văn bản gồm 722 điều chia thành 13 chương rộng lớn. Luật Hồng Đức không chỉ điều chỉnh về hình sự mà còn mở rộng đến dân sự, hôn nhân, đất đai, hành chính với quân sự phản ánh tư duy lập pháp sâu rộng nhân văn hơn.
So sánh Hình thư với Hồng Đức
Hai bộ luật này có quan hệ phát triển theo thời gian. Hình thư là bước đầu thiết lập quy tắc điều hành xã hội tập trung vào quy trình tố tụng xử án. Trong khi đó Hồng Đức là bộ luật hoàn chỉnh nhất của thời phong kiến đề cao nhân quyền bảo vệ người dân với nhiều điều luật có tính nhân đạo.
Với Hồng Đức phụ nữ được thừa kế tài sản, người già, tàn tật được khoan hồng nếu phạm tội nặng. Đồng thời có chế tài rõ về quản lý đất đai bảo vệ sản xuất củng cố hàng ngũ quan lại xây dựng hệ thống hành chính tập quyền. Là bộ luật hội tụ tư tưởng Nho giáo, văn hóa truyền thống và thực tiễn điều khiển đất nước.
Ý nghĩa của bộ luật đầu tiên
Bộ luật Hình thư mở đầu cho hành trình xây dựng pháp quyền ở Đại Việt. Việc soạn thảo với ban hành luật công khai có ý nghĩa chiến lược cho việc ổn định xã hội giảm sức ép từ quan quyền tùy tiện. Nó cũng cho thấy tầm nhìn xa rộng của vua quan trong việc tổ chức đất nước có trật tự hiệu quả.
Hình thư đặt ra truyền thống pháp lý đầu tiên kích thích các triều đại tiếp theo tiếp tục hoàn thiện luật pháp đồng thời đặt nền móng cho nhiều giá trị pháp lý đạo đức được vận dụng sau này trong các bộ luật lớn hơn.
Di sản pháp luật Việt
Ngày nay hai bộ luật này vẫn được nghiên cứu sâu về phương pháp lập pháp và giá trị nhân văn. Hình thư tuy đơn giản nhưng hàm chứa tư duy cốt lõi về công bằng tăng trưởng xã hội. Hồng Đức thể hiện học thuyết luật pháp tiến bộ bài bản hơn chứa đựng nhiều điểm lý tưởng mà pháp luật hiện đại hướng tới.
Hệ thống pháp luật hiện đại Việt Nam có thể xem là bước ngoặt tiếp nối quá trình xây dựng pháp quyền từ hai bộ luật sơ khai này. Những tư tưởng về quyền lợi công dân, chế tài công bằng, sự minh bạch ngày càng được cụ thể hóa trong các quy định pháp luật hiện hành.
Bộ luật thành văn đầu tiên của Việt Nam là Hình thư do vua Lý Thái Tông ban hành năm 1042. Tiếp đến bộ luật Hồng Đức dưới thời Lê Thánh Tông năm 1483 phát triển hoàn thiện hệ thống pháp luật phong kiến. Hai bộ luật này là tiền đề đỉnh cao trong lịch sử pháp lý Việt Nam giúp xây dựng nền tảng pháp quyền tổ chức xã hội khẳng định tư tưởng quản trị dựa trên pháp luật. Việc tìm hiểu những tác phẩm pháp lý cổ này giúp ta hiểu sâu hơn về nguồn cội của truyền thống pháp luật hướng phát triển trong tương lai.