Từ buổi bình minh của nền văn minh nhân loại con người đã cảm nhận được nhu cầu cần thiết phải xây dựng một hệ thống quy tắc chung để điều chỉnh hành vi trong cộng đồng. Khi xã hội ngày càng phát triển phức tạp vai trò của pháp luật càng trở nên rõ rệt. Trong lịch sử pháp lý thế giới Bộ luật Hammurabi được xem là một trong những bộ luật thành văn đầu tiên đánh dấu bước ngoặt lớn trong tiến trình hình thành nhà nước pháp quyền với ý thức công bằng xã hội.
Hammurabi và thời đại Babylon cổ
Bộ luật này ra đời dưới triều đại vua Hammurabi, người trị vì vương quốc Babylon cổ vào khoảng thế kỷ 18 trước Công nguyên. Hammurabi không chỉ nổi tiếng là một nhà quân sự tài giỏi mà còn được ghi nhận là vị vua có tư tưởng pháp trị sớm nhất trong lịch sử. Dưới sự cai trị của ông Babylon phát triển mạnh mẽ cả về chính trị lẫn kinh tế. Nhằm củng cố trật tự xã hội tăng cường quyền lực nhà nước Hammurabi đã ban hành một bộ luật bao trùm nhiều lĩnh vực đời sống từ hôn nhân, gia đình, tài sản, hợp đồng cho đến hình sự.
Nội dung cấu trúc của bộ luật
Bộ luật Hammurabi gồm 282 điều được khắc trực tiếp lên một cột đá lớn bằng đá bazan đen cao khoảng hai mét. Được tìm thấy tại vùng đất Susa nay thuộc Iran hiện được trưng bày tại Bảo tàng Louvre ở Pháp. Văn bản được viết bằng chữ hình nêm trên nền ngôn ngữ Akkad cổ thể hiện rõ nét tính hệ thống chi tiết trong cách thức xây dựng luật pháp thời kỳ đầu.
Điểm đặc biệt của bộ luật là các điều khoản được trình bày theo dạng mệnh đề điều kiện. Nếu hành vi A xảy ra thì hậu quả B sẽ được áp dụng. Hình thức trình bày này phản ánh lối tư duy pháp lý sớm của người Babylon dựa trên thực tiễn đời sống mong muốn răn đe rõ ràng.
Các lĩnh vực điều chỉnh trong bộ luật rất đa dạng. Trong hôn nhân và gia đình bộ luật quy định rõ quyền nghĩa vụ của vợ chồng, hình thức xử lý khi ngoại tình hay ly hôn hay tranh chấp con cái. Trong lĩnh vực dân sự luật đề cập đến các hợp đồng lao động với thuê mướn với mua bán cả vay nợ. Đặc biệt các quy định về hình sự rất nghiêm khắc chủ yếu dựa trên nguyên tắc báo ứng tương xứng điển hình là câu nói nổi tiếng mắt đền mắt, răng đền răng.
Tư tưởng pháp lý của bộ luật
Mặc dù được xem là nghiêm khắc thậm chí tàn nhẫn theo tiêu chuẩn hiện đại nhưng bộ luật Hammurabi vẫn thể hiện nhiều yếu tố tiến bộ đáng chú ý. Trước hết là sự công khai. Việc khắc toàn bộ văn bản luật lên bia đá đặt ở nơi công cộng giúp mọi người dân đều có thể tiếp cận. Trong thời kỳ mà phần lớn dân chúng không biết chữ điều này cho thấy nhà nước muốn xác lập luật lệ chung thay vì cai trị tùy tiện.
Thứ hai là tính trách nhiệm rõ ràng. Người gây hại sẽ phải chịu hậu quả cụ thể không phân biệt giàu nghèo. Thầy thuốc gây chết người vì phẫu thuật sai sẽ bị chặt tay. Thợ xây dựng làm nhà sập khiến người chết sẽ bị xử tử. Tuy còn nhiều bất cập về mặt nhân đạo, cách quy định như vậy góp phần nâng cao ý thức nghề nghiệp giảm thiểu hành vi gian dối.
Tuy nhiên không thể phủ nhận rằng bộ luật vẫn phản ánh xã hội phân tầng rõ rệt. Hình phạt áp dụng cho người tự do hay nô lệ hay quý tộc không giống nhau cho thấy bất bình đẳng vẫn tồn tại trong nền pháp luật sơ khai này. Mặc dù vậy việc bảo vệ quyền lợi phụ nữ và trẻ em quy định cụ thể về ly hôn với thừa kế với quyền sở hữu tài sản cho thấy tư duy pháp lý đã tiến xa so với nhiều xã hội đương thời.
Ảnh hưởng của bộ luật trong lịch sử
Bộ luật Hammurabi không chỉ có giá trị trong phạm vi vương quốc Babylon mà còn ảnh hưởng mạnh mẽ đến các hệ thống pháp luật về sau. Một số nguyên tắc của bộ luật này được cho là đã truyền cảm hứng cho Luật Môsê trong Kinh Thánh cũng như các bộ luật cổ khác ở vùng Trung Đông, Địa Trung Hải.
Nhiều học giả hiện đại khi nghiên cứu về nguồn gốc pháp luật đều lấy bộ luật Hammurabi làm ví dụ điển hình cho quá trình chuyển từ luật tục sang luật thành văn. Cũng là minh chứng rõ ràng cho sự ra đời của khái niệm pháp quyền, nơi nhà vua không chỉ cai trị bằng sức mạnh mà còn bằng luật lệ rõ ràng.
Bộ luật Hammurabi trong nhận thức hiện đại
Ngày nay bộ luật Hammurabi được nghiên cứu không chỉ như một tài liệu lịch sử mà còn là bài học pháp lý quý giá. Cho thấy con người cổ đại đã nhận thức được nhu cầu tổ chức xã hội theo quy tắc xây dựng một hệ thống xử lý công bằng có lý lẽ.
Tuy nhiên cách tiếp cận trừng phạt nặng nề thiếu tính nhân đạo của bộ luật cũng đặt ra câu hỏi về giới hạn của pháp luật trong việc giáo dục cải tạo. Trong khi một số điều khoản có thể coi là tiến bộ thì nhiều quy định lại thiên về răn đe hơn là tạo điều kiện cho sự sửa chữa lỗi lầm.
Bộ luật Hammurabi là dấu ấn vĩ đại trong lịch sử tư tưởng pháp lý nhân loại. Không chỉ là nền tảng của hệ thống luật pháp cổ đại còn là biểu tượng cho nỗ lực thiết lập trật tự, công bằng, trách nhiệm trong một xã hội đang phát triển. Dù đã cách chúng ta gần bốn nghìn năm nhưng những giá trị cốt lõi của bộ luật như minh bạch công khai với tính trách nhiệm vẫn là điều mà pháp luật hiện đại luôn hướng tới. Chính vì thế việc tìm hiểu bộ luật này không chỉ giúp chúng ta hiểu về quá khứ còn soi sáng cho hiện tại với tương lai.