Pháp luật không chỉ là công cụ quản lý nhà nước còn phản ánh đặc điểm văn hóa, lịch sử, xã hội của mỗi quốc gia. Trên thế giới các quốc gia vận hành dựa trên nhiều hệ thống pháp luật khác nhau mà mỗi hệ thống có cách thức tổ chức vận hành ứng xử riêng với các quan hệ xã hội. Việc hiểu rõ các hệ thống pháp luật không chỉ giúp người làm luật mở rộng tầm nhìn còn hỗ trợ doanh nghiệp, nhà đầu tư với công dân có cái nhìn đúng đắn khi tham gia các hoạt động xuyên quốc gia. Bài viết này sẽ điểm qua các hệ thống pháp luật chính trên thế giới giới thiệu đặc điểm của một số quốc gia tiêu biểu như Anh, Mỹ, Đức, Nhật Bản, Singapore, Thái Lan, Trung Quốc.
Các hệ thống pháp luật chính
Trên thế giới hiện nay có năm hệ thống pháp luật chính đang được áp dụng bao gồm hệ thống pháp luật dân sự còn gọi là civil law, hệ thống pháp luật thông luật gọi là common law, hệ thống pháp luật Hồi giáo, hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa cùng hệ thống pháp luật hỗn hợp.
Mỗi hệ thống pháp luật có đặc trưng riêng phản ánh trình độ phát triển cùng truyền thống pháp lý, tín ngưỡng tôn giáo với cơ cấu tổ chức nhà nước của quốc gia đó. Trong xu hướng toàn cầu hóa, nhiều quốc gia đã có sự giao thoa giữa các hệ thống hình thành nên các mô hình lai tạo vừa giữ nét truyền thống vừa tiếp thu cải cách từ bên ngoài.
Hệ thống pháp luật dân sự
Civil law là hệ thống pháp luật xuất phát từ luật La Mã cổ đại, sau này được phát triển mạnh mẽ ở châu Âu lục địa. Đặc trưng nổi bật là pháp luật được ban hành thành văn được mã hóa trong các bộ luật rõ ràng. Vai trò của thẩm phán là áp dụng luật chứ không làm luật tức là phán quyết của tòa không có giá trị ràng buộc với các vụ việc khác.
Hệ thống này phổ biến tại các nước như Pháp, Đức, Ý, Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam. Ở Việt Nam, pháp luật dân sự được thể hiện qua các bộ luật như Bộ luật dân sự, Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng dân sự. Tất cả đều được ban hành bởi Quốc hội và có hiệu lực trên toàn quốc.
Hệ thống pháp luật thông luật
Common law là hệ thống pháp luật có nguồn gốc từ Anh phát triển mạnh tại các nước như Mỹ, Canada, Úc, New Zealand, các quốc gia thuộc khối Thịnh vượng chung. Điểm đặc trưng là sử dụng án lệ tức là phán quyết của tòa án trong các vụ việc trước đó có thể được viện dẫn áp dụng trong những vụ việc tương tự về sau.
Trong hệ thống common law, vai trò của thẩm phán không chỉ là người áp dụng luật mà còn góp phần phát triển luật thông qua các bản án mang tính tiền lệ. Điều này tạo ra một hệ thống pháp luật linh hoạt, có khả năng thích ứng nhanh với thực tế nhưng cũng đòi hỏi kỹ năng lập luận pháp lý cùng khả năng nghiên cứu án lệ cao từ phía luật sư và thẩm phán.
Hệ thống pháp luật Hồi giáo
Hệ thống pháp luật Hồi giáo được xây dựng trên nền tảng kinh Koran, Hadith với các học thuyết luật học truyền thống của đạo Hồi. Pháp luật Hồi giáo điều chỉnh nhiều mặt đời sống xã hội như hôn nhân, thừa kế, tài sản, hình sự. Tuy nhiên mức độ áp dụng khác nhau tùy theo quốc gia.
Một số quốc gia như Iran, Ả Rập Xê Út áp dụng toàn diện pháp luật Hồi giáo. Trong khi đó nhiều nước như Indonesia, Ai Cập chỉ áp dụng Sharia trong các vấn đề dân sự hoặc cá nhân, còn các lĩnh vực khác được điều chỉnh bởi pháp luật hiện đại. Việc áp dụng luật Hồi giáo thường đi kèm với các quy định nghiêm khắc và bị ảnh hưởng sâu sắc bởi yếu tố tôn giáo.
Hệ thống pháp luật hỗn hợp
Nhiều quốc gia không áp dụng thuần túy một hệ thống pháp luật mà kết hợp từ hai hoặc nhiều hệ thống khác nhau để phù hợp với đặc điểm quốc gia. Hệ thống hỗn hợp cho phép các quốc gia vừa duy trì giá trị truyền thống vừa tiếp nhận yếu tố hiện đại từ bên ngoài.
Điển hình như Singapore sử dụng hệ thống common law của Anh nhưng cũng ban hành nhiều bộ luật thành văn nhằm điều chỉnh các quan hệ đặc thù tại quốc gia này. Thái Lan cũng có sự kết hợp giữa civil law và yếu tố Hồi giáo ở một số vùng miền. Trung Quốc mặc dù theo hướng civil law nhưng vẫn chịu ảnh hưởng của nguyên tắc chỉ đạo từ Đảng Cộng sản trong việc xây dựng pháp luật.
Một số hệ thống pháp luật quốc gia tiêu biểu
Hoa Kỳ thuộc hệ thống common law nhưng có sự kết hợp với luật thành văn trong các lĩnh vực như thuế, bảo hiểm, luật liên bang. Mỗi bang có hệ thống pháp luật riêng tạo nên sự đa dạng nhưng cũng gây ra nhiều thách thức trong việc áp dụng thống nhất.
Đức theo hệ thống pháp luật dân sự có bộ luật dân sự BGB rất nổi tiếng về tính logic với hệ thống hóa cao. Pháp luật Đức ảnh hưởng mạnh đến các nước Đông Á và một số nước châu Âu khác.
Nhật Bản áp dụng hệ thống pháp luật dân sự nhưng có sự điều chỉnh để phù hợp với đặc thù văn hóa Á Đông. Sau Thế chiến thứ hai, Nhật Bản cải cách hệ thống pháp luật theo mô hình phương Tây tạo nên một nền pháp luật hiện đại nhưng vẫn giữ được giá trị truyền thống.
Singapore là quốc gia tiêu biểu cho sự kết hợp hài hòa giữa hệ thống common law và quản lý hành chính hiệu quả. Pháp luật Singapore minh bạch dễ tiếp cận được đánh giá cao trong giới đầu tư quốc tế.
Trung Quốc xây dựng hệ thống pháp luật theo hướng xã hội chủ nghĩa với vai trò chỉ đạo của Đảng, nhưng trong thực tiễn ngày càng tiếp cận với chuẩn mực quốc tế để thu hút đầu tư mở rộng hợp tác quốc tế.
Ý nghĩa trong bối cảnh toàn cầu hóa
Việc hiểu rõ các hệ thống pháp luật trên thế giới không chỉ là nhu cầu học thuật mà còn có ý nghĩa thiết thực đối với hoạt động kinh doanh, thương mại quốc tế hợp tác pháp lý giữa các quốc gia. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, các giao dịch xuyên biên giới ngày càng gia tăng, việc nắm được đặc điểm hệ thống pháp luật của đối tác sẽ giúp các bên xây dựng hợp đồng giải quyết tranh chấp xử lý rủi ro một cách hiệu quả hơn.
Ngoài ra việc tham khảo và học hỏi các mô hình pháp luật tiên tiến còn giúp Việt Nam trong quá trình cải cách hệ thống pháp luật theo hướng hiện đại, minh bạch phù hợp với thông lệ quốc tế. Điều này sẽ góp phần nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước và tạo môi trường pháp lý thuận lợi cho phát triển kinh tế xã hội.
Mỗi hệ thống pháp luật đều phản ánh một cách tổ chức xã hội cùng tư duy pháp lý đặc thù. Việc hiểu với so sánh các hệ thống giúp mở rộng tầm nhìn tăng khả năng hội nhập đối thoại pháp lý trên trường quốc tế. Đối với Việt Nam việc tiếp thu tinh hoa từ các hệ thống pháp luật trên thế giới sẽ là cơ sở quan trọng để hoàn thiện hệ thống pháp luật trong nước hướng đến mục tiêu xây dựng nhà nước pháp quyền hiện đại hiệu quả.