Lịch sử Á Đông từng chứng kiến nhiều nhân vật kiệt xuất góp phần định hình vận mệnh quốc gia nhưng ít người đóng vai trò đặc biệt như Gia Luật Sở Tài. Ông là một trí thức người Khitân sống vào thời chuyển giao giữa triều Kim và đế quốc Mông Cổ không chỉ là một nhà hành chính tài ba ông còn là người đầu tiên định hình nền tảng cai trị văn minh cho đế chế du mục rộng lớn nhất lịch sử. Gia Luật Sở Tài không để lại những chiến công hiển hách nơi sa trường nhưng trí tuệ với lòng nhân đạo của ông đã góp phần làm thay đổi cả cục diện chính trị khu vực Đông Á trong thế kỷ XIII.
Thân thế với học vấn
Gia Luật Sở Tài sinh năm 1190 tại Yên Kinh con cháu của hoàng tộc Khitân từng sáng lập triều đại Liêu. Trong thời kỳ triều Kim cai trị miền Bắc Trung Hoa ông sớm được giáo dục theo Nho học tinh thông kinh điển thi đỗ tiến sĩ. Gia Luật Sở Tài không chỉ học rộng mà còn có tư duy chính trị sắc bén cùng tính cách cương trực có tầm nhìn xa. Khi triều Kim suy yếu ông lui về chùa tu hành nghiên cứu tam giáo Nho Phật Lão chờ cơ hội phục vụ đất nước.
Phò tá Thành Cát Tư Hãn
Năm 1218 sau khi Kim triều bị quân Mông Cổ đánh bại Gia Luật Sở Tài được giới thiệu đến gặp Thành Cát Tư Hãn. Cuộc đối thoại giữa hai người trở thành bước ngoặt lớn. Khi được hỏi vì sao đầu quân cho kẻ từng tiêu diệt nước mình, ông trả lời rằng lòng trung quân không thay đổi nhưng vận nước đã khác, ông mong muốn đóng góp trí tuệ để giảm thương vong cho dân. Câu trả lời thẳng thắn ấy khiến Thành Cát Tư Hãn rất cảm phục. Từ đó Gia Luật Sở Tài được trọng dụng trở thành cố vấn thân cận trong các vấn đề hành chính và dân sự.
Cải cách thuế khóa và chính sách nhân đạo
Một trong những đóng góp lớn nhất của Gia Luật Sở Tài là chuyển hướng tư duy cai trị của Mông Cổ thay vì tiếp tục tiêu diệt toàn bộ dân cư sau mỗi cuộc chinh phạt như trước ông đề xuất giữ lại dân để khai thác thuế ổn định đời sống tạo nguồn lực lâu dài. Quan điểm này là một bước đột phá trong tư duy cai trị của một đế quốc du mục. Ông lập chính sách thuế cố định với đề xuất kiểm kê dân cư cả tổ chức lại bộ máy hành chính theo mô hình Hán hóa.
Nhờ ông mà hàng trăm ngàn sinh mạng tại Hoa Bắc được cứu trong những năm Mông Cổ tiến quân xuống phía Nam áp dụng mô hình hành chính có tổ chức, sổ sách, luật lệ rõ ràng giúp triều đình Mông Cổ chuyển từ chế độ cướp bóc sang cai trị ổn định lâu dài. Gia Luật Sở Tài cũng đặc biệt quan tâm đến đời sống thường dân phản đối các chính sách thu thuế hà khắc hay cưỡng bức lao động không cần thiết. Ông đề cao tính bền vững hợp lòng dân trong mọi quyết sách chính trị.
Tổ chức bộ máy hành chính hiệu quả
Dưới sự cố vấn của Gia Luật Sở Tài nhà Mông Cổ bắt đầu thiết lập bộ máy hành chính văn minh sử dụng văn thư với ghi chép cả kiểm toán. Ông tổ chức khoa cử cho người Hán sử dụng người có tài không phân biệt dân tộc. Bộ luật hành chính được ông biên soạn dựa trên luật pháp thời Kim và Hán kết hợp hài hòa giữa truyền thống và thực tế. Những cải cách ấy đặt nền móng cho bộ máy nhà Nguyên sau này khi đế chế Mông Cổ chính thức cai trị toàn Trung Hoa.
Gia Luật Sở Tài không chỉ là người giỏi tổ chức mà còn là người liêm khiết không bị mê hay bởi quyền lực. Ông luôn nhấn mạnh đạo lý trị quốc phải đi kèm nhân đạo. Những cuộc tranh cãi trong triều đình khi có phe đối lập cũng không khiến ông thoái chí. Ông giữ vững lập trường dùng lý lẽ và đạo lý để bảo vệ quan điểm dù nhiều lần bị ganh ghét với đố kỵ.
Đối mặt với khó khăn và cuối đời
Không phải lúc nào tư tưởng tiến bộ cũng được chấp nhận. Gia Luật Sở Tài nhiều lần bị phe thân cận Oa Khoát Đài bài xích đặc biệt khi ông bảo vệ quyền lợi của thường dân và người Hán tuy vậy ông vẫn kiên trì cải cách giữ vững lập trường góp phần lớn vào việc thiết lập chính quyền trung ương tại Đại Đô.
Gia Luật Sở Tài mất năm 1244 hưởng thọ 54 tuổi. Sau khi ông qua đời nhiều chính sách nhân đạo bị trì hoãn lúc này triều đình dần nghiêng về sự kiểm soát chặt chẽ hơn với tầng lớp dân cư bị trị. Dù vậy di sản mà ông để lại vẫn là một trong những giai đoạn khai sáng hiếm hoi trong lịch sử đế quốc Mông Cổ.
Tư tưởng với ảnh hưởng lâu dài
Gia Luật Sở Tài không để lại nhiều tác phẩm văn học nhưng tư tưởng của ông thể hiện rõ qua hành động. Ông là biểu tượng cho trí tuệ, đạo đức với lòng nhân đạo trong chính trị. Việc chuyển đổi từ đế quốc cướp bóc thành quốc gia cai trị văn minh là một minh chứng cho tầm nhìn chiến lược của ông.
Tên tuổi ông được ghi nhớ trong sử sách với sự kính trọng đặc biệt. Trong văn hóa Trung Hoa và Mông Cổ ông được xem là người Khitân cuối cùng mang lý tưởng văn trị đóng vai trò như cây cầu nối giữa các nền văn hóa du mục với định cư. Tư tưởng của ông còn có ảnh hưởng đến cách tổ chức nhà nước của nhà Nguyên sau này.
Gia Luật Sở Tài là một trong những nhân vật hiếm hoi có thể đứng vững giữa hai thế giới đối lập. Ông là học giả Khitân phục vụ cho đế quốc Mông Cổ dùng trí tuệ và lòng nhân đạo để góp phần thay đổi cách vận hành của cả một đế chế. Trong bối cảnh hỗn loạn và chiến tranh liên miên ông chọn con đường xây dựng cải cách thay vì chinh phạt với phá hủy.