Luật tục theo cách hiểu chung là những quy tắc ứng xử do cộng đồng địa phương xây dựng từ lâu đời để điều chỉnh quan hệ trong sinh hoạt chung. Từ trước khi có hành lang pháp luật quy phạm do nhà nước ban hành luật tục đã xuất hiện ở nhiều vùng miền với đặc điểm phi chính thức nhưng vẫn được cộng đồng công nhận tuân thủ. Trong bài viết này sẽ cùng đi sâu vào khái niệm của luật tục, mục đích người xưa xây dựng luật tục cũng như một số ví dụ đặc sắc ở Việt Nam nói chung với thành phố Hồ Chí Minh nói riêng.
Khái niệm luật tục là gì
Luật tục là hệ thống quy định không được viết thành văn bản chính thức nhưng truyền miệng từ đời này sang đời khác. Thứ nhất luật tục mang tính cộng đồng rõ nét và chỉ áp dụng cho nhóm người sinh sống trong cùng lãnh thổ nhỏ như làng xã, bộ tộc hoặc nhóm dân tộc thiểu số. Thứ hai luật tục không do nhà nước ban hành nhưng lại có sức ràng buộc về mặt xã hội. Một người vi phạm luật tục có thể bị xử phạt từ việc bị rầy la, đòi bồi thường cho đến cấm ăn cấm nói với cộng đồng. Thứ ba luật tục có tính thời gian linh hoạt bởi nó xuất hiện nhằm xử lý các mâu thuẫn sinh hoạt hằng ngày trong điều kiện lịch sử cụ thể.
Mục đích người xưa đặt ra luật tục
Người ta xây dựng luật tục với nhiều lý do gắn liền với nhu cầu quản lý cộng đồng từ giai đoạn chưa có hệ thống luật chính thức.
Một là giúp duy trì trật tự trong cộng đồng nhỏ. Trước khi hệ thống bộ máy nhà nước hiện đại xuất hiện ngăn chặn hành vi mất trật tự như trộm cắp, mâu thuẫn gia đình thì luật tục đóng vai trò định hướng ứng xử và trừng phạt nhanh.
Hai là bảo vệ tài sản và quan hệ xã hội. Luật tục quy định rõ người nào làm hư hại tài sản chung như ao đầm, đường mòn, công trình chung phải chịu phạt hoặc sửa chữa. Việc này góp phần tạo nên văn hóa cộng đồng và cảm giác trách nhiệm.
Ba là giữ gìn phong tục tập quán, tín ngưỡng, quan niệm đạo đức truyền thống. Phép tuân thủ luật tục giúp giữ vững bản sắc văn hóa, hạn chế hành vi trái quy tắc được cộng đồng xem là thiếu lễ nghĩa.
Bốn là tạo ra sự công bằng, tránh áp chế. Khi luật tục được mọi người thừa nhận thì cán cân xã hội giữa giàu nghèo, quan chức đều được điều chỉnh bằng quy tắc áp dụng chung.
Một số luật tục tiêu biểu ở Việt Nam
Dưới góc nhìn tổng quát luật tục ở Việt Nam rất đa dạng phụ thuộc vào vùng miền tập quán và tín ngưỡng địa phương. Một số ví dụ tiêu biểu có thể thấy rõ nét như
Luật tục vùng đồng bằng Bắc Bộ có quy định cấm bói toán hoặc xem phong thủy vào một số ngày mùa vụ quan trọng như gieo trồng, thu hoạch. Vi phạm có thể bị thuyết giáo hoặc phạt bằng tiền nhỏ để bù tổn thất.
Ở các làng nghề truyền thống như làm gốm, đan lát, dệt thủ công, người ta đặt luật tục về bảo hộ nghề nghiệp gồm quy định về màu sắc mẫu mã, không mang bí quyết kỹ thuật đi nơi khác. Người vi phạm sẽ bị loại khỏi nghề hoặc bị trừng phạt cộng đồng.
Vùng cao Tây Bắc có luật tục về quan hệ đất đai, đường mòn, rừng núi. Mỗi khi có tranh chấp thì già làng hoặc người lớn tuổi đứng ra giải quyết theo phong tục thủ công. Tranh chấp không thể dùng vũ lực mà phải dùng lời nói, vật chứng và trả qua lễ xin lỗi cộng đồng.
Luật tục về cưới hỏi cũng diễn ra ở hầu khắp địa phương. Kinh phí cưới hỏi, lễ vật, nghi thức cưới đều dựa vào thỏa thuận chung và những chuẩn mực được truyền miệng. Nếu cô dâu về nhà chồng mang theo tiền mừng lớn hơn mức thống nhất sẽ bị xem là khiếm nhã hoặc phá lệ.
Luật tục tại thành phố Hồ Chí Minh
Thành phố Hồ Chí Minh hiện đại đã hội tụ dân cư từ mọi miền đất nước nhưng vẫn còn lưu giữ một số luật tục truyền thống độc đáo.
Một luật tục trong cộng đồng người Hoa ở Chợ Lớn là giữ gìn lễ hội năm mới và cúng vía. Người tham gia lễ nếu mang mâm lễ không đúng thứ tự hoặc không đặt ở vị trí được xem là phạm lễ, có thể bị la rầy hoặc không được mời trong dịp sau. Luật tục này giúp giữ gìn trật tự lễ nghi và sự tôn trọng trong cộng đồng người Hoa.
Một luật tục khác ở khu vực quận ngập mặn cũ như Cần Giờ là quy định vào mùa khai thác tôm, cá phải thông báo với tổ chức cộng đồng, không được khai thác vào giờ cấm. Người vi phạm bị cộng đồng nhắc nhở lập biên bản và trong trường hợp tái phạm có thể bị tẩy chay khi đi mua bán hải sản.
Cộng đồng người dân nhập cư từ các vùng nông thôn khi về các khu nghĩa trang truyền thống có những luật tục về việc quét dọn mộ, đặt gối đá. Việc không tuân thủ quy định hoặc làm sai thứ tự trước mộ gia tiên có thể bị coi là xúc phạm người đã khuất và bị nhắc nhở ngay tại chỗ.
Vai trò và tồn tại của luật tục trong xã hội hiện nay
Mặc dù hệ thống pháp luật nhà nước hiện nay chi phối mọi hoạt động nhưng luật tục không vì thế mất đi tác dụng.
Thứ nhất luật tục vẫn giữ vai trò xét xử nhanh, đơn giản trong các mâu thuẫn nội bộ nhỏ trong cộng đồng dân cư.
Hai là giữ gìn bản sắc văn hóa, thúc đẩy tính cộng đồng và đồng thuận. Người vi phạm không chỉ bị xử luật tục mà còn chịu áp lực xã hội đến khi họ nhận ra lỗi của mình.
Ba là là phương tiện hữu hiệu để truyền đạt giáo dục đức tin đạo đức gen sau về các giá trị truyền thống.
Thứ tư luật tục giúp giảm áp lực lên hệ thống tòa án, nhà nước trong giải quyết tranh chấp nhỏ thường xảy ra trong đời sống dân cư đô thị hóa hiện nay.
Cách tiếp cận chuẩn hóa luật tục
Trong xu hướng hội nhập thì việc xây dựng khung pháp lý để kế thừa và chuẩn hóa luật tục là việc cần thiết. Nhà nước có thể triển khai các hoạt động như ghi nhận luật tục trong hồ sơ xã hội, hỗ trợ truyền dạy thông qua cấu trúc trường học văn hóa cộng đồng, đảm bảo luật tục phù hợp với Hiến pháp và các nguyên tắc nhân quyền.
Bước đầu tiên là nghiên cứu, thu thập luật tục ở từng địa phương để tránh biến tướng hoặc lợi dụng nhằm xâm phạm quyền cá nhân. Sau khi hệ thống được xác lập có thể tạo điều kiện để luật tục được áp dụng song song với luật chính thức trong các tranh chấp nhỏ.
Luật tục là nét văn hóa pháp quyền địa phương được xây dựng từ lịch sử với bản sắc cộng đồng. Mặc dù không chính thức nó vẫn có sức mạnh ràng buộc điều chỉnh hành vi trong cộng đồng. Trong xã hội hiện đại luật tục cần được kế thừa có chọn lọc kết nối với hệ thống pháp luật hiện hành qua hướng tiếp cận tích hợp. Khi làm như vậy luật tục không chỉ lưu giữ giá trị truyền thống còn tiếp tục phát huy hiệu quả trong cụ thể từng cộng đồng.