Bạo lực gia đình là một trong những vấn đề nhức nhối kéo dài trong xã hội hiện đại dù đã có những chuyển biến tích cực trong nhận thức cộng đồng nhưng thực trạng người bị bạo lực trong gia đình vẫn còn tồn tại với nhiều hình thức khác nhau. Để đối phó với thực tế đó Việt Nam đã không ngừng điều chỉnh hoàn thiện hệ thống pháp luật. Gần đây nhất là việc ban hành Luật Phòng chống bạo lực gia đình năm 2022 có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2023. Luật mới này đánh dấu bước ngoặt lớn về nhận thức cùng cách tiếp cận với giải pháp xử lý bạo lực gia đình một cách toàn diện hơn.
Những điểm mới trong Luật Phòng chống bạo lực gia đình
So với Luật ban hành năm 2007 thì phiên bản mới năm 2022 thể hiện sự tiến bộ rõ rệt về phạm vi điều chỉnh, khái niệm, quyền lợi người bị bạo lực và trách nhiệm các bên liên quan không chỉ dừng lại ở việc xử lý người gây bạo lực còn chú trọng đến việc phòng ngừa hỗ trợ người bị hại với giáo dục thay đổi hành vi.
Một trong những điểm nổi bật là mở rộng phạm vi định nghĩa bạo lực gia đình. Trước đây bạo lực chủ yếu được hiểu dưới góc độ thể chất nay được bổ sung thêm các hành vi tinh thần, tình dục, kinh tế và hành vi cưỡng ép trong đời sống gia đình. Ví dụ kiểm soát tài chính một cách độc đoán ép buộc quan hệ tình dục trái ý muốn hay sỉ nhục đe dọa tinh thần liên tục đều được xem là hành vi bạo lực.
Bên cạnh đó luật cũng lần đầu tiên quy định chi tiết về các biện pháp bảo vệ người bị bạo lực. Người bị hại có quyền yêu cầu cơ quan có thẩm quyền áp dụng ngay các biện pháp ngăn chặn như cấm tiếp xúc cấm đến gần nơi cư trú tạm lánh tại nơi an toàn. Các biện pháp này giúp hạn chế tối đa nguy cơ tiếp tục bị bạo lực trong khi chờ xử lý.
Quyền nghĩa vụ của các bên liên quan
Luật mới xác định rõ quyền và nghĩa vụ của nhiều đối tượng trong mối quan hệ gia đình. Người bị bạo lực có quyền được bảo vệ an toàn về tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm đồng thời được tiếp cận dịch vụ hỗ trợ pháp lý hay tư vấn tâm lý hay hỗ trợ y tế với được giữ kín thông tin cá nhân nếu có yêu cầu.
Người gây bạo lực nếu tự nguyện tham gia chương trình chuyển đổi hành vi sẽ được hỗ trợ thông qua các khóa học về kiểm soát cảm xúc với kỹ năng giao tiếp với giáo dục giới tính thể hiện quan điểm nhân văn trong việc không chỉ trừng phạt còn tạo cơ hội thay đổi hành vi góp phần duy trì sự bền vững trong quan hệ gia đình nếu còn có thể hàn gắn.
Cộng đồng dân cư và chính quyền địa phương cũng có trách nhiệm lớn trong việc phát hiện ngăn chặn hỗ trợ nạn nhân. Luật mới cho phép cá nhân trong cộng đồng được tố giác hành vi bạo lực đồng thời quy định rõ các chế tài bảo vệ người tố giác. Các tổ chức đoàn thể như Mặt trận Tổ quốc, Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên… được khuyến khích tham gia xây dựng mô hình phòng chống bạo lực tại cơ sở.
Cơ sở dữ liệu quốc gia với công nghệ hỗ trợ
Một điểm mới đáng chú ý khác là việc xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về phòng chống bạo lực gia đình. Dữ liệu này được thiết kế nhằm quản lý hay theo dõi thống kê các vụ việc, đối tượng vi phạm với hỗ trợ công tác giám sát thực thi luật. Cơ sở dữ liệu cũng cho phép kết nối giữa các ngành như công an, y tế, tư pháp bảo trợ xã hội tạo nên mạng lưới phối hợp đồng bộ hiệu quả.
Công nghệ thông tin cũng được khuyến khích ứng dụng trong quá trình tiếp nhận tố giác phản ánh với quản lý vụ việc. Người dân có thể sử dụng các ứng dụng trên điện thoại để tố cáo hay nhờ trợ giúp khi bị đe dọa. Cơ quan chức năng sẽ phản hồi nhanh chóng kịp thời nhằm tránh để xảy ra hậu quả nghiêm trọng.
Cơ chế xử phạt truy cứu trách nhiệm
Luật quy định cụ thể các mức xử phạt hành chính và hình sự với người gây ra bạo lực gia đình. Các hình phạt bao gồm cảnh cáo hay phạt tiền hay giáo dục bắt buộc với trong trường hợp nghiêm trọng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Những hành vi như cố ý gây thương tích hay đe dọa tính mạng hay cưỡng bức quan hệ tình dục… sẽ bị xử lý nghiêm minh theo quy định của Bộ luật Hình sự.
Đặc biệt luật mới nhấn mạnh nguyên tắc không phân biệt giới tính trong xử lý vi phạm. Người bị bạo lực có thể là phụ nữ, nam giới, người già, trẻ em hoặc người khuyết tật. Mọi hành vi vi phạm đều phải được xử lý công bằng không có vùng cấm.
Khó khăn thách thức trong thực thi
Dù đã có nhiều cải tiến nhưng triển khai Luật Phòng chống bạo lực gia đình trên thực tế vẫn gặp không ít trở ngại. Một phần nguyên nhân đến từ tư tưởng truyền thống còn nặng nề khiến cho nhiều người cho rằng chuyện gia đình nên để trong nhà không nên đưa ra xã hội. Chính tâm lý này khiến không ít nạn nhân im lặng chịu đựng không dám tố giác.
Thêm vào đó một số địa phương chưa có đủ nguồn lực để xây dựng nơi tạm lánh hay tổ chức hỗ trợ nạn nhân. Việc đào tạo cán bộ với tuyên truyền luật đến từng hộ gia đình cũng còn hạn chế. Hệ thống tiếp nhận thông tin ở một số nơi còn chậm dẫn đến bỏ lỡ thời gian vàng trong việc can thiệp.
Hướng đi trong tương lai
Để Luật Phòng chống bạo lực gia đình thực sự đi vào đời sống cần có sự chung tay của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Trước hết chính quyền các cấp cần đầu tư nghiêm túc vào truyền thông giáo dục với hỗ trợ nhân lực tại địa phương cần xây dựng các mô hình hỗ trợ đa ngành tại cơ sở bao gồm công an, y tế, đoàn thể và luật sư cộng đồng.
Ngoài ra công nghệ thông tin nên được ứng dụng nhiều hơn trong cảnh báo sớm kết nối mạng lưới hỗ trợ tăng cường sự hiện diện của lực lượng chức năng tại các điểm nóng. Tổ chức các lớp học kỹ năng làm cha mẹ kiểm soát cảm xúc với cả xây dựng văn hóa ứng xử trong gia đình cũng rất cần được phổ biến rộng rãi.
Luật Phòng chống bạo hành gia đình mới nhất là một bước tiến dài trong công cuộc xây dựng xã hội an toàn, nhân văn, bình đẳng. Bằng cách xác định rõ quyền lợi, trách nhiệm và cơ chế bảo vệ luật đã đặt nền móng cho việc phòng ngừa xử lý bạo lực trong gia đình một cách hiệu quả toàn diện tuy nhiên để luật phát huy hiệu quả thực tế mỗi cá nhân cần chủ động tìm hiểu thực hiện đúng quyền và nghĩa vụ của mình. Khi cả cộng đồng cùng vào cuộc bạo lực gia đình sẽ không còn là nỗi ám ảnh âm thầm trong mỗi mái nhà.