Thu hồi đất luôn là một trong những vấn đề pháp lý nhạy cảm phức tạp ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của người sử dụng đất. Trong bối cảnh hệ thống pháp luật ngày càng được hoàn thiện, Luật Đất đai sửa đổi có hiệu lực từ năm 2025 đã đưa ra nhiều quy định chặt chẽ hơn về trình tự, điều kiện cũng như quyền nghĩa vụ của người dân khi bị thu hồi đất. Một điểm nổi bật là quy định rõ ràng hơn về trường hợp cưỡng chế trái pháp luật cùng cơ chế bảo vệ quyền lợi của người dân trong các tình huống này.
Các trường hợp thu hồi đất theo quy định mới
Luật Đất đai năm 2024 quy định rõ các trường hợp mà Nhà nước có quyền thu hồi đất có hai nhóm chính gồm thu hồi vì mục đích công cộng thu hồi do vi phạm pháp luật về đất đai.
Trong nhóm thu hồi phục vụ lợi ích công cộng điển hình là các dự án hạ tầng giao thông, quốc phòng, y tế, giáo dục, khu công nghiệp, khu đô thị… Là nhóm thường có hỗ trợ bồi thường tái định cư cho người dân bị ảnh hưởng. Người bị thu hồi đất trong nhóm này nếu có giấy chứng nhận hợp pháp sử dụng đất đúng mục đích sẽ được đền bù bằng tiền hay bằng đất tương đương hay bố trí nhà ở tại khu tái định cư.
Đối với nhóm thu hồi đất do vi phạm pháp luật đây là trường hợp đất bị thu hồi không kèm bồi thường về đất. Một số vi phạm thường gặp như sử dụng sai mục đích car không sử dụng đất liên tục trong thời gian dài, xây dựng trái phép với nhận chuyển nhượng đất trái quy định hay đã bị xử phạt mà không khắc phục.
Trình tự thực hiện thu hồi đất
Khi có căn cứ để thu hồi đất cơ quan có thẩm quyền phải tuân thủ đầy đủ các bước theo quy định. Trước hết là việc ra thông báo thu hồi đất đến người sử dụng. Sau đó tiến hành đo đạc kiểm kê tài sản trên đất xác định phương án bồi thường nếu thuộc nhóm có hỗ trợ.
Người bị thu hồi đất được quyền tham gia đối thoại về phương án bồi thường có thể gửi kiến nghị điều chỉnh nếu không đồng thuận. Trong thời gian từ khi có thông báo đến khi có quyết định chính thức thu hồi người dân được khuyến khích tự bàn giao đất để không bị cưỡng chế.
Trường hợp người sử dụng đất không chấp hành, ủy ban nhân dân cấp huyện hoặc cấp tỉnh sẽ ban hành quyết định cưỡng chế tổ chức thực hiện theo trình tự luật định.
Nguyên tắc cưỡng chế đúng pháp luật
Việc cưỡng chế chỉ được tiến hành khi đã có quyết định thu hồi đất hợp pháp và người bị thu hồi không bàn giao đúng thời gian quy định. Quyết định cưỡng chế phải được niêm yết công khai tại trụ sở ủy ban cấp xã và thông báo trực tiếp đến người bị ảnh hưởng.
Thời gian cưỡng chế phải diễn ra trong giờ hành chính, không được tiến hành vào ban đêm, ngày lễ hay điều kiện thời tiết khắc nghiệt. Trước khi thực hiện cưỡng chế, chính quyền phải vận động thuyết phục giải thích rõ quyền và nghĩa vụ đồng thời lập biên bản làm cơ sở tổ chức cưỡng chế.
Lực lượng tham gia cưỡng chế phải gồm đại diện chính quyền địa phương, công an, cán bộ địa chính và các bên có liên quan. Việc cưỡng chế phải được ghi hình, lập biên bản đầy đủ bảo đảm an toàn cho người dân.
Khi nào cưỡng chế bị coi là trái pháp luật
Cưỡng chế thu hồi đất được coi là trái pháp luật nếu không có đủ cơ sở pháp lý hay vi phạm trình tự, thủ tục. Một số biểu hiện thường gặp gồm không có quyết định thu hồi đất rõ ràng, không thông báo trước cho người dân tổ chức cưỡng chế khi chưa có phương án bồi thường hợp lý thực hiện cưỡng chế vào ban đêm hay không đúng thành phần tham gia.
Ngoài ra việc lạm dụng quyền lực cưỡng chế vượt quá phạm vi cần thiết xâm phạm tài sản hợp pháp chưa được xử lý bồi thường cũng bị coi là trái pháp luật. Trong những trường hợp này người dân có quyền khiếu nại tố cáo với yêu cầu bồi thường thiệt hại.
Quyền của người bị thu hồi đất
Khi nhận được thông báo thu hồi đất người sử dụng có quyền yêu cầu cung cấp đầy đủ văn bản pháp lý, phương án bồi thường chi tiết, bảng giá đất và căn cứ tính toán có thể yêu cầu đối thoại thương lượng lại nếu phương án không hợp lý. Nếu không đồng thuận với quyết định cưỡng chế người dân được quyền khiếu nại đến chủ tịch ủy ban cấp có thẩm quyền hay khởi kiện ra tòa án hành chính.
Ngoài ra người bị thu hồi đất có quyền yêu cầu hỗ trợ đào tạo, chuyển đổi nghề, ổn định đời sống và ưu tiên tái định cư gần nơi ở cũ nếu thuộc diện được bố trí lại. Trong trường hợp bị cưỡng chế trái luật người dân có thể yêu cầu hủy quyết định cưỡng chế dừng thực hiện cưỡng chế bồi thường thiệt hại phát sinh.
Một số lưu ý khi bị thu hồi đất
Người dân cần nắm rõ quy hoạch đất đai tại khu vực cư trú để chủ động ứng phó với các trường hợp có khả năng bị thu hồi. Khi có thông báo thu hồi nên yêu cầu cung cấp đầy đủ văn bản tránh tự ý ký các biên bản mà chưa hiểu rõ nội dung cần lưu trữ toàn bộ giấy tờ chứng minh quyền sử dụng đất, hóa đơn xây dựng, giấy phép liên quan để làm căn cứ xác định mức đền bù.
Nên tham khảo ý kiến của luật sư hoặc cán bộ pháp lý nếu cảm thấy phương án bồi thường chưa hợp lý hay phát sinh tranh chấp. Khi tham gia cưỡng chế cần giữ thái độ ôn hòa, hợp tác nhưng cũng cần kiên quyết bảo vệ quyền lợi chính đáng bằng các kênh pháp lý phù hợp.
Việc thu hồi đất là cần thiết để phục vụ phát triển kinh tế xã hội tuy nhiên cần thực hiện đúng luật, minh bạch có sự đồng thuận từ người dân. Quy định mới trong Luật Đất đai năm 2024 đã giúp làm rõ trách nhiệm của chính quyền, quyền của người sử dụng đất và các biện pháp xử lý trường hợp cưỡng chế trái pháp luật. Điều quan trọng là mỗi người dân cần hiểu rõ quyền lợi của mình chủ động bảo vệ tài sản sử dụng các biện pháp pháp lý phù hợp để bảo vệ quyền sở hữu hợp pháp. Việc kết hợp giữa hiểu biết pháp luật với hành động đúng đắn sẽ góp phần xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.