Trong bối cảnh xã hội ngày càng đề cao vai trò của tri thức học tập suốt đời thì thư viện giữ một vị trí đặc biệt trong hệ thống văn hóa giáo dục của mỗi quốc gia. Nhằm thể chế hóa vai trò của thư viện trong thời kỳ mới đồng thời khắc phục những bất cập trong hoạt động thư viện trước đó Quốc hội Việt Nam đã thông qua Luật Thư viện số 46 năm 2019. Đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong xây dựng một hệ sinh thái thư viện hiện đại công bằng phát triển bền vững.
Từ nhu cầu thực tiễn đến sự ra đời của Luật Thư viện
Trước năm 2019 hệ thống thư viện Việt Nam vận hành chủ yếu dựa trên các quy định hành chính và văn bản hướng dẫn của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch. Tuy vậy trong thực tiễn đã nảy sinh nhiều vấn đề như thiếu khung pháp lý rõ ràng cho thư viện ngoài công lập hoạt động thư viện chưa đồng đều giữa các địa phương nguồn lực thư viện hạn chế và chưa phát huy hết vai trò phục vụ cộng đồng.
Sự phát triển của công nghệ thông tin cũng đặt ra yêu cầu cần có cơ chế để số hóa thư viện nâng cao khả năng tiếp cận và chia sẻ tài nguyên số giữa các đơn vị. Việc ban hành Luật Thư viện năm 2019 là một bước đi cần thiết nhằm thể chế hóa quan điểm của Đảng và Nhà nước về xây dựng xã hội học tập và thúc đẩy văn hóa đọc trong cộng đồng.
Những nội dung cốt lõi của Luật Thư viện năm 2019
Luật Thư viện có tám chương với năm mươi sáu điều quy định toàn diện về tổ chức hoạt động quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia lĩnh vực thư viện. Những điểm nổi bật của luật bao gồm
Thứ nhất luật công nhận sự đa dạng về loại hình thư viện bao gồm thư viện công lập thư viện ngoài công lập và thư viện tư nhân phục vụ cộng đồng. Quy định này tạo điều kiện cho mọi cá nhân tổ chức xã hội được quyền tham gia thành lập và vận hành thư viện miễn là đáp ứng các điều kiện luật định.
Thứ hai luật xác định thư viện là thiết chế văn hóa thông tin giáo dục khoa học có chức năng xây dựng tổ chức bảo quản và phổ biến tài nguyên thông tin phục vụ nhu cầu học tập nghiên cứu và giải trí của người dân.
Thứ ba luật khuyến khích xã hội hóa hoạt động thư viện đồng thời quy định rõ các quyền lợi và trách nhiệm của người sử dụng thư viện. Người dân có quyền tiếp cận miễn phí đối với tài nguyên của thư viện công lập và được bảo đảm quyền tiếp cận bình đẳng không phân biệt độ tuổi giới tính điều kiện kinh tế.
Thứ tư luật quy định về việc phát triển thư viện số và kết nối liên thông giữa các thư viện. Đây là điểm mới quan trọng giúp tối ưu hóa khả năng chia sẻ dữ liệu tiết kiệm nguồn lực và nâng cao trải nghiệm của người dùng trong thời đại số.
Thứ năm luật thiết lập khung pháp lý cho công tác kiểm tra giám sát xử lý vi phạm và trách nhiệm quản lý nhà nước trong lĩnh vực thư viện. Theo đó Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch là cơ quan chủ quản chịu trách nhiệm xây dựng tiêu chuẩn hướng dẫn kỹ thuật và tổ chức triển khai luật.
Vai trò của luật trong phát triển văn hóa đọc
Việc ban hành và thực thi Luật Thư viện năm 2019 không chỉ giúp hoàn thiện hệ thống pháp lý mà còn mang lại những thay đổi tích cực trong phát triển văn hóa đọc tại Việt Nam.
Trước hết luật góp phần khẳng định văn hóa đọc là quyền của mỗi công dân và là nền tảng quan trọng để hình thành xã hội học tập. Việc mở rộng quyền tiếp cận tài nguyên thông tin giúp người dân đặc biệt là học sinh sinh viên người dân ở vùng sâu vùng xa có thêm cơ hội nâng cao tri thức.
Tiếp theo luật tạo ra hành lang pháp lý khuyến khích các mô hình thư viện sáng tạo như thư viện tư nhân thư viện cộng đồng thư viện lưu động thư viện số. Điều này giúp phát huy nguồn lực xã hội tăng cường khả năng tiếp cận tri thức đa dạng và linh hoạt hơn.
Bên cạnh đó luật cũng là cơ sở để tổ chức các hoạt động thúc đẩy văn hóa đọc trong cộng đồng như Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam phong trào đọc sách tại trường học cơ quan và khu dân cư. Thông qua đó từng bước hình thành thói quen đọc sách và coi sách là người bạn đồng hành trong cuộc sống.
Thách thức và hướng phát triển trong thời gian tới
Mặc dù luật đã có hiệu lực và bước đầu phát huy tác dụng nhưng quá trình triển khai còn gặp không ít khó khăn. Một số địa phương còn lúng túng trong việc thành lập thư viện cấp xã phường do thiếu ngân sách và nhân lực chuyên môn. Việc liên thông giữa các thư viện chưa được thực hiện đồng bộ dẫn đến lãng phí tài nguyên và hạn chế khả năng chia sẻ dữ liệu.
Công tác đào tạo nhân lực thư viện vẫn còn bất cập nhiều cán bộ thư viện chưa được trang bị đầy đủ kiến thức về quản lý thư viện hiện đại kỹ năng sử dụng công nghệ số và tổ chức hoạt động phục vụ cộng đồng.
Trong thời gian tới cần có các chính sách hỗ trợ mạnh hơn cho hệ thống thư viện đặc biệt là thư viện cơ sở và thư viện cộng đồng. Cần đẩy mạnh chuyển đổi số trong thư viện kết nối liên thông các cơ sở dữ liệu xây dựng nền tảng thư viện số quốc gia giúp mọi người dân có thể truy cập tài nguyên mọi lúc mọi nơi.
Ngoài ra nên có cơ chế khen thưởng và huy động nguồn lực xã hội để phát triển thư viện ngoài công lập khuyến khích các doanh nghiệp tổ chức cá nhân đầu tư vào lĩnh vực này như một hình thức phát triển bền vững.
Luật Thư viện số 46 năm 2019 là bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện thể chế văn hóa học tập ở Việt Nam. Với những quy định tiến bộ mang tính mở luật đã và đang góp phần đưa hoạt động thư viện trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống cộng đồng.
Để luật thực sự phát huy hiệu quả đòi hỏi sự chung tay của cả hệ thống chính trị các cấp quản lý nhà nước người làm công tác thư viện đặc biệt là chính mỗi người dân. Khi tri thức được lan tỏa mạnh mẽ từ thư viện ra cộng đồng cũng là lúc nền tảng cho một xã hội phát triển toàn diện được hình thành.