Hệ thống đường sắt đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế kết nối vùng miền đảm bảo giao thông bền vững. Để quản lý hiệu quả hoạt động trong lĩnh vực đặc thù này, Nhà nước đã ban hành Luật Đường sắt năm 2017 và đến năm 2025 tiếp tục cập nhật bằng một phiên bản sửa đổi hoàn chỉnh. Những điều chỉnh trong nội dung luật mới nhằm thích ứng với xu thế phát triển hạ tầng hiện đại chuyển đổi số với xã hội hóa dịch vụ đường sắt tại Việt Nam.
Tổng quan về Luật Đường sắt năm 2017
Luật Đường sắt năm 2017 được Quốc hội khóa XIV thông qua vào tháng sáu năm hai nghìn mười bảy chính thức có hiệu lực từ ngày một tháng bảy năm hai nghìn mười tám. Gồm 11 chương 85 điều quy định chi tiết về tổ chức quản lý khai thác bảo vệ hệ thống đường sắt quốc gia, đường sắt đô thị cùng các loại hình vận tải đường sắt khác.
Luật xác lập rõ phạm vi điều chỉnh từ quy hoạch phát triển đến hoạt động vận tải đầu tư xây dựng bảo trì công trình đường sắt. Ngoài ra luật còn quy định về an toàn giao thông đường sắt, trách nhiệm của các chủ thể tham gia như cơ quan quản lý, doanh nghiệp vận tải, đơn vị bảo trì, người dân với tổ chức liên quan.
Điểm nhấn trong luật này là khuyến khích xã hội hóa tạo điều kiện để tư nhân tham gia đầu tư khai thác dịch vụ đường sắt. Cũng mở rộng phạm vi áp dụng cho cả đường sắt đô thị đặc biệt trong bối cảnh nhiều thành phố lớn như Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh triển khai các tuyến metro nội đô.
Vai trò giá trị pháp lý của văn bản
Luật Đường sắt là một trong những văn bản luật do Quốc hội ban hành có giá trị pháp lý cao nhất trong lĩnh vực giao thông vận tải đường sắt. Tất cả các nghị định, thông tư của Chính phủ và bộ ngành đều phải tuân thủ nội dung và tinh thần của luật này. Giúp đảm bảo tính thống nhất đồng bộ trong hệ thống pháp luật hạn chế xung đột văn bản.
Ngoài luật còn có các văn bản dưới luật hướng dẫn thi hành như nghị định quy định chi tiết về điều kiện kinh doanh vận tải đường sắt, thông tư hướng dẫn kỹ thuật với quy chuẩn an toàn với quy trình bảo trì công trình đường sắt. Các văn bản này được ban hành nhằm cụ thể hóa nội dung luật hỗ trợ triển khai trên thực tế một cách thuận tiện và hiệu quả.
Những hạn chế bộc lộ sau một thời gian thực thi
Mặc dù luật năm hai nghìn mười bảy đã có nhiều cải tiến nhưng thực tiễn triển khai vẫn gặp một số vướng mắc. Trước hết là cơ chế phối hợp giữa các cấp chính quyền trong quy hoạch quản lý đường sắt còn thiếu hiệu quả nhất là đối với các dự án liên vùng, liên tỉnh. Hạ tầng chưa đồng bộ, nhiều tuyến đường sắt cũ chưa được cải tạo hay nâng cấp kịp thời.
Bên cạnh đó hành lang pháp lý về hợp tác công tư trong đầu tư đường sắt còn thiếu hấp dẫn nhà đầu tư tư nhân. Một số quy định về xử lý vi phạm bảo vệ công trình hạ tầng cấp giấy phép vận tải cũng còn chồng chéo gây khó khăn trong thực thi. Chính những điều này đã thúc đẩy việc cần thiết sửa đổi luật để phù hợp hơn với tình hình mới.
Luật Đường sắt năm 2025 định hướng mới
Ngày 27 tháng 6 năm 2025 Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật Đường sắt sửa đổi, ký hiệu số chín mươi lăm hai nghìn hai mươi lăm. Sẽ thay thế hoàn toàn văn bản năm 2017 có hiệu lực từ ngày một tháng một năm hai nghìn hai mươi sáu. Một số điều khoản quan trọng về chính sách đầu tư phát triển đô thị tích hợp, ngành nghề vận tải sẽ bắt đầu có hiệu lực từ giữa năm hai nghìn hai mươi lăm.
Luật mới gồm 4 chương 59 điều thu gọn đáng kể so với luật cũ nhằm đơn giản hóa nội dung tăng tính rõ ràng dễ áp dụng. Tuy số chương giảm nhưng phạm vi điều chỉnh được mở rộng hơn bao trùm cả các nội dung mới như công nghệ số điều khiển tự động tích hợp vận tải đa phương thức với kết nối quốc tế.
Một điểm nổi bật là luật quy định rõ khung pháp lý cho các địa phương được chủ động quy hoạch đầu tư quản lý đường sắt địa phương. Việc phân cấp này giúp địa phương có điều kiện tiếp cận nguồn lực xã hội hóa rút ngắn thời gian chuẩn bị dự án tăng tính linh hoạt khi triển khai.
Ngoài ra luật năm hai nghìn hai mươi lăm còn đưa ra quy định ưu đãi rõ ràng về thuế, đất đai, chi phí bảo trì cho các dự án hợp tác công tư. Chính sách mới này được kỳ vọng sẽ thu hút nhiều nhà đầu tư tư nhân giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa hạ tầng đường sắt quốc gia.
Kết nối công nghệ chuyển đổi số
Một trong những nội dung tiến bộ của Luật Đường sắt mới là thúc đẩy ứng dụng công nghệ thông minh trong khai thác điều hành bảo trì. Các doanh nghiệp được khuyến khích đầu tư hệ thống giám sát tự động sử dụng dữ liệu lớn để tối ưu hóa lịch trình vận tải cảnh báo nguy cơ mất an toàn nâng cao hiệu suất khai thác tuyến đường.
Chính phủ cũng cam kết hỗ trợ hạ tầng số như cổng thông tin điện tử ngành đường sắt, cơ sở dữ liệu quốc gia về kết cấu hạ tầng, dữ liệu doanh nghiệp tích hợp vào nền tảng vận tải quốc gia. Phù hợp với xu thế hiện đại hóa giao thông thông minh thân thiện với môi trường phát triển bền vững.
Luật Đường sắt là nền tảng quan trọng để tổ chức phát triển mạng lưới giao thông đường sắt đồng bộ, hiện đại, an toàn. Luật năm 2017 đã đặt nền móng cơ bản còn luật năm 2025 là bước hoàn thiện thể hiện rõ tư duy đổi mới khuyến khích hợp tác tích hợp công nghệ tăng cường phân quyền quản lý.