Trong chương trình đào tạo luật học môn Lịch sử Nhà nước và Pháp luật Thế giới đóng vai trò như một nền móng tư duy pháp lý. Giúp sinh viên hiểu rõ nguồn gốc, tiến trình với quy luật phát triển của các mô hình nhà nước với hệ thống pháp luật từ thời cổ đại đến hiện đại. Không chỉ là môn học lý thuyết khô khan còn mở ra một hành trình nhận thức thú vị về lịch sử nhân loại qua lăng kính pháp lý.
Ý nghĩa và vai trò của môn học
Lịch sử Nhà nước và Pháp luật Thế giới không đơn thuần cung cấp kiến thức về các thể chế chính trị hay hệ thống luật pháp ở các thời kỳ. Môn học còn giúp người học hình dung được lý do hình thành nhà nước, cách pháp luật phản ánh quan hệ xã hội, tại sao mỗi giai đoạn phát triển lại tương ứng với một kiểu nhà nước và một hệ thống pháp luật nhất định.
Hiểu được lịch sử phát triển nhà nước và pháp luật cũng chính là hiểu được quá trình hình thành tư tưởng pháp lý từ đó nâng cao tư duy phản biện, năng lực đánh giá các vấn đề pháp lý hiện đại dựa trên nền tảng lịch sử và triết lý nhân văn sâu sắc.
Giai đoạn nhà nước và pháp luật cổ đại
Lịch sử nhà nước bắt đầu từ khi xã hội phân hóa giai cấp cần đến một công cụ để điều tiết lợi ích giữa các tầng lớp. Các nhà nước cổ đại đầu tiên xuất hiện ở phương Đông như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ và Trung Quốc. Đặc điểm chung là quyền lực tập trung vào vua hay giới tăng lữ luật pháp mang tính thần quyền phục vụ cho trật tự tôn giáo bảo vệ tầng lớp thống trị.
Một trong những bộ luật tiêu biểu thời kỳ này là Bộ luật Hammurabi ở Babylon. Là một trong những văn bản pháp lý thành văn sớm nhất phản ánh tinh thần báo thù tương xứng thể hiện sự nghiêm khắc trong việc duy trì trật tự xã hội.
Ở phương Tây điển hình là Hy Lạp và La Mã cổ đại mô hình nhà nước và pháp luật phát triển theo hướng dân chủ hơn. Thành bang Aten mở đầu cho nền dân chủ trực tiếp, trong khi Cộng hòa La Mã tạo nền móng cho nhiều tư tưởng pháp lý hiện đại. Luật La Mã là một di sản quan trọng ảnh hưởng sâu rộng đến hệ thống luật dân sự sau này ở châu Âu.
Nhà nước và pháp luật thời trung đại
Khi Đế chế La Mã sụp đổ châu Âu bước vào thời kỳ phong kiến kéo dài hàng thế kỷ. Nhà nước phong kiến không còn quyền lực tập trung như trước mà phân tán về tay các lãnh chúa địa phương. Luật lệ chủ yếu là tập quán pháp được áp dụng trong phạm vi hạn chế. Tòa án cũng không còn mang tính pháp quyền mà chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ giáo hội.
Ở phương Đông Trung Quốc thời phong kiến xây dựng một hệ thống pháp luật tương đối toàn diện với các bộ luật lớn như Đường luật hay Minh luật phản ánh mô hình cai trị tập trung ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng Nho giáo.
Mặc dù là thời kỳ được xem là bảo thủ trì trệ nhưng chính trong giai đoạn này, nhiều yếu tố nền tảng như khái niệm về quyền tư hữu, quan hệ phong kiến hay cơ cấu hành chính vẫn còn tác động đến tư duy pháp lý hiện đại.
Sự trỗi dậy của nhà nước tư sản cận đại
Thế kỷ mười bảy và mười tám chứng kiến những biến động to lớn với các cuộc cách mạng tư sản ở châu Âu và Bắc Mỹ. Những cuộc cách mạng này không chỉ lật đổ chế độ phong kiến mà còn đặt nền móng cho sự hình thành nhà nước pháp quyền hiện đại.
Các tư tưởng về nhà nước pháp quyền, phân quyền, chủ quyền nhân dân và pháp luật tối cao bắt đầu hình thành. Luật pháp không còn là công cụ bảo vệ giai cấp thống trị mà trở thành chuẩn mực điều chỉnh quan hệ xã hội dựa trên nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật.
Hiến pháp ra đời trong giai đoạn này đánh dấu bước ngoặt lớn trở thành đạo luật tối cao quy định quyền lực nhà nước và quyền con người. Hệ thống luật pháp được xây dựng trên nền tảng khoa học, chặt chẽ, logic thống nhất hình thành hai dòng pháp luật lớn là luật dân sự và luật thông luật.
Nhà nước và pháp luật thế giới hiện đại
Từ thế kỷ hai mươi trở đi, sự đa dạng về mô hình nhà nước và pháp luật ngày càng rõ rệt. Ngoài hai mô hình truyền thống là nhà nước tư sản và nhà nước xã hội chủ nghĩa, nhiều quốc gia lựa chọn con đường trung lập kết hợp linh hoạt các yếu tố để xây dựng hệ thống pháp lý phù hợp với điều kiện lịch sử và văn hóa của mình.
Trong thời đại toàn cầu hóa, luật quốc tế ngày càng giữ vai trò quan trọng đặc biệt trong các lĩnh vực thương mại, môi trường, nhân quyền và an ninh. Các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc, Tổ chức Thương mại Thế giới đóng vai trò ngày càng lớn trong điều phối pháp luật toàn cầu.
Một xu hướng nổi bật khác là sự phát triển của công nghệ với tác động của nó lên pháp luật. Các vấn đề như dữ liệu cá nhân, trí tuệ nhân tạo, công nghệ tài chính đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải điều chỉnh hệ thống pháp luật hiện hành để phù hợp với thực tiễn mới.
Môn Lịch sử Nhà nước và Pháp luật Thế giới không chỉ đơn thuần cung cấp tri thức về quá khứ còn trang bị cho người học tư duy hệ thống, khả năng phân tích với lý giải các hiện tượng pháp lý đương đại trong bối cảnh lịch sử.
Việc nắm vững sự hình thành phát triển của các mô hình nhà nước, hệ thống pháp luật ở từng thời kỳ sẽ giúp sinh viên luật có được cái nhìn sâu sắc, toàn diện từ đó định hướng tốt hơn cho con đường nghề nghiệp tương lai.