Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 được xem là một trong những văn bản pháp lý quan trọng. Đánh dấu bước tiến trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng tại Việt Nam. Được Quốc hội thông qua vào cuối năm 2010 chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2011, luật này đã đặt nền móng cơ bản để định hình mối quan hệ giữa người tiêu dùng với doanh nghiệp. Trong suốt hơn một thập kỷ thi hành luật 2010 không chỉ góp phần nâng cao nhận thức của người tiêu dùng về quyền lợi của mình còn tạo điều kiện cho doanh nghiệp vận hành minh bạch hơn. Trước khi chính thức được thay thế bằng Luật mới năm 2023 luật này đã có những tác động thực tế đáng kể.
Bối cảnh ra đời và mục tiêu của luật
Trước năm 2010 Việt Nam chưa có một văn bản luật riêng biệt toàn diện nào quy định cụ thể về quyền lợi người tiêu dùng. Nhu cầu phát triển nền kinh tế thị trường cùng với làn sóng hội nhập quốc tế đã đặt ra yêu cầu cấp thiết về một hành lang pháp lý chuyên biệt để bảo vệ quyền lợi người dân trong mua sắm tiêu dùng sử dụng dịch vụ.
Luật ra đời trong bối cảnh các tranh chấp giữa người tiêu dùng và tổ chức kinh doanh có xu hướng gia tăng. Người dân thường ở thế yếu trong các giao dịch, thông tin không minh bạch khó tiếp cận cơ chế bảo vệ. Do đó luật 2010 nhằm thiết lập một cơ chế pháp lý ổn định rõ ràng hiệu quả để bảo vệ người tiêu dùng.
Những nội dung cơ bản của luật
Luật quy định rõ người tiêu dùng là người mua sử dụng hàng hóa dịch vụ cho mục đích tiêu dùng cá nhân, gia đình hay tổ chức. Trong khi đó, tổ chức cá nhân kinh doanh là bên có nghĩa vụ cung cấp thông tin đầy đủ, trung thực về hàng hóa dịch vụ.
Luật xác định tám nhóm quyền cơ bản của người tiêu dùng gồm được an toàn, được thông tin, được lựa chọn, được góp ý, được bồi thường, được tư vấn, được khiếu nại được tham gia các hoạt động bảo vệ quyền lợi. Người tiêu dùng cũng có nghĩa vụ kiểm tra hàng hóa, sử dụng đúng hướng dẫn, không gây hại cho môi trường cung cấp thông tin trung thực khi xảy ra tranh chấp.
Doanh nghiệp có trách nhiệm niêm yết giá, công khai thông tin sản phẩm đảm bảo chất lượng hàng hóa với cả thực hiện nghĩa vụ bảo hành bồi thường khi xảy ra lỗi. Luật cũng nghiêm cấm hành vi lừa dối, cung cấp thông tin sai sự thật, ép buộc tiêu dùng, sử dụng hợp đồng mẫu với điều khoản bất lợi cho người mua.
Cơ chế giải quyết tranh chấp và vai trò của Nhà nước
Luật đưa ra ba phương thức giải quyết tranh chấp gồm thương lượng hay hòa giải rồi thì khởi kiện tại tòa án. Trong đó thương lượng với hòa giải là bước đầu nhằm giảm thiểu xung đột, tiết kiệm chi phí. Nếu hai bên không đạt thỏa thuận, người tiêu dùng có quyền khởi kiện hay nhờ tổ chức xã hội đại diện bảo vệ quyền lợi hợp pháp.
Cơ quan nhà nước có thẩm quyền bao gồm Cục Quản lý cạnh tranh và các Sở Công Thương địa phương, được giao trách nhiệm tiếp nhận phản ánh, xử lý vi phạm, kiểm tra hoạt động kinh doanh áp dụng chế tài khi có sai phạm. Ngoài ra, luật còn cho phép các tổ chức xã hội, hiệp hội bảo vệ người tiêu dùng tham gia giám sát hỗ trợ người dân trong các vụ tranh chấp.
Giá trị thực tiễn trong hơn một thập kỷ áp dụng
Luật 2010 không chỉ nâng cao nhận thức của người tiêu dùng mà còn thay đổi cách ứng xử của doanh nghiệp. Nhiều doanh nghiệp đã chủ động cung cấp đầy đủ thông tin, xây dựng cơ chế phản hồi, tiếp nhận khiếu nại thực hiện chính sách hoàn trả minh bạch hơn.
Ở khía cạnh quản lý, luật giúp Nhà nước có cơ sở kiểm tra, xử phạt các hành vi gian dối, vi phạm về ghi nhãn hàng hóa, quảng cáo sai sự thật hay bảo hành không đúng quy định. Một số vụ việc lớn như thu hồi sản phẩm lỗi, xử lý sản phẩm không an toàn hay giải quyết khiếu nại đã được xử lý theo khung pháp lý của luật 2010.
Đặc biệt, người tiêu dùng bắt đầu nhận thức rõ hơn về quyền của mình, chủ động tìm hiểu thông tin không ngần ngại khiếu nại khi bị xâm phạm quyền lợi.
Hạn chế với động lực để sửa đổi
Dù đạt nhiều thành tựu luật 2010 vẫn có một số hạn chế khi áp dụng vào thực tế. Cụ thể luật chưa lường trước được sự phát triển nhanh chóng của thương mại điện tử, nền tảng mạng xã hội với giao dịch xuyên biên giới. Cơ chế bảo vệ người tiêu dùng trong không gian mạng còn chưa rõ ràng. Ngoài ra vai trò của tổ chức xã hội trong bảo vệ người tiêu dùng chưa được khai thác đầy đủ.
Chính những điều này đã thôi thúc Quốc hội xây dựng ban hành Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng mới vào năm 2023 có hiệu lực từ tháng 7 năm 2024 với nhiều cập nhật phù hợp hơn với thực tiễn.
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 là văn bản đầu tiên ở Việt Nam thiết lập một hệ thống pháp lý đầy đủ, đồng bộ hiệu quả để bảo vệ quyền lợi người dân khi mua bán sử dụng sản phẩm dịch vụ. Luật đã góp phần nâng cao vai trò của người tiêu dùng trong nền kinh tế thị trường thúc đẩy doanh nghiệp hoạt động minh bạch tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan chức năng xử lý vi phạm.
Dù đã được thay thế bởi luật mới nhưng những giá trị và nguyên lý cơ bản của luật 2010 vẫn là nền tảng quan trọng để tiếp tục xây dựng chính sách thực hiện quyền bảo vệ người tiêu dùng trong tương lai.