Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 ra đời trong bối cảnh thị trường tiêu dùng tại Việt Nam đang ngày càng mở rộng, đa dạng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của thương mại điện tử. Với những điều chỉnh sâu rộng chi tiết hơn so với luật năm 2010 luật mới không chỉ cập nhật khái niệm còn mở rộng phạm vi bảo vệ tăng cường vai trò cơ quan quản lý với tổ chức xã hội đồng thời đặt ra trách nhiệm rõ ràng cho doanh nghiệp và người tiêu dùng. Luật có hiệu lực từ ngày một tháng bảy năm hai nghìn hai mươi tư đánh dấu bước chuyển mạnh mẽ trong chiến lược phát triển bền vững bảo vệ người dân trong nền kinh tế thị trường hiện đại.
Bổ sung nhóm người tiêu dùng dễ bị tổn thương
Một điểm nổi bật trong luật mới là lần đầu tiên khái niệm người tiêu dùng dễ bị tổn thương được ghi nhận rõ ràng. Đây là nhóm người gồm trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, phụ nữ mang thai, người dân tộc thiểu số, người mắc bệnh hiểm nghèo, người sống tại vùng sâu vùng xa. Nhóm này thường không có đủ khả năng tiếp cận thông tin hay dễ bị tổn hại bởi hành vi thương mại không minh bạch. Luật quy định cụ thể về trách nhiệm của tổ chức kinh doanh khi cung cấp hàng hóa dịch vụ cho nhóm này nhằm đảm bảo công bằng và nhân văn trong hoạt động tiêu dùng.
Mở rộng quyền của người tiêu dùng
Luật 2023 bổ sung thêm nhiều quyền lợi mới cho người tiêu dùng bên cạnh những quyền đã có trước đây. Ngoài quyền được an toàn được cung cấp thông tin với được khiếu nại được lựa chọn, người tiêu dùng còn có quyền được bảo vệ dữ liệu cá nhân được sử dụng dịch vụ công một cách an toàn được tiêu dùng trong môi trường lành mạnh. Là những quyền phù hợp với bối cảnh phát triển của nền kinh tế số với các mô hình kinh doanh dựa trên dữ liệu người dùng ngày càng phổ biến.
Tăng trách nhiệm minh bạch cho doanh nghiệp
Luật mới không chỉ yêu cầu tổ chức kinh doanh công khai thông tin sản phẩm mà còn bắt buộc các đơn vị cung ứng phải đảm bảo nguồn gốc xuất xứ rõ ràng, không gây nhầm lẫn, không sử dụng hợp đồng có điều khoản loại trừ trách nhiệm hay cài bẫy người tiêu dùng. Nếu có hành vi cung cấp thông tin sai lệch, quảng cáo lừa đảo hay bán sản phẩm kém chất lượng, doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm bồi thường ngay cả khi không cố ý. Việc mở rộng phạm vi trách nhiệm giúp nâng cao tính răn đe thúc đẩy doanh nghiệp hành xử đạo đức hơn trong hoạt động thương mại.
Quản lý chặt hơn với thương mại điện tử
Thương mại điện tử với các giao dịch từ xa phát triển nhanh chóng mang lại nhiều tiện lợi nhưng cũng đặt ra rủi ro lớn cho người tiêu dùng. Luật 2023 lần đầu tiên có điều khoản riêng quy định về trách nhiệm của các nền tảng số, sàn thương mại điện tử, đơn vị trung gian. Các tổ chức này phải cung cấp thông tin đầy đủ về nhà bán hàng, chế độ đổi trả xử lý khiếu nại bảo đảm quyền của người mua khi sản phẩm có lỗi hay không đúng mô tả. Là bước tiến mạnh mẽ nhằm kiểm soát hoạt động mua bán trực tuyến hạn chế tình trạng hàng giả hàng nhái tràn lan như thời gian qua.
Tăng cường cơ chế giải quyết tranh chấp
Luật mới duy trì các phương thức giải quyết tranh chấp như thương lượng, hòa giải, trọng tài, khởi kiện tại tòa án. Tuy nhiên, điểm mới là luật khuyến khích sử dụng phương thức hòa giải do tổ chức xã hội hay đơn vị trung gian đứng ra chủ trì. Hòa giải giúp tiết kiệm thời gian chi phí giữ gìn mối quan hệ dân sự giữa người tiêu dùng với tổ chức kinh doanh. Ngoài ra, luật yêu cầu các doanh nghiệp lớn phải thiết lập bộ phận tiếp nhận khiếu nại báo cáo công khai số liệu xử lý tranh chấp hàng năm.
Phân định rõ trách nhiệm trong chuỗi cung ứng
Một điểm cải cách đáng chú ý khác là luật xác định rõ các bên trong chuỗi cung ứng cùng có trách nhiệm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Không chỉ nhà sản xuất mà cả nhà phân phối, trung gian thanh toán, sàn giao dịch điện tử với cả bên vận chuyển đều phải phối hợp giải quyết nếu có sự cố xảy ra. Cơ chế liên đới trách nhiệm này giúp người tiêu dùng không bị đẩy vào tình thế bị chối bỏ trách nhiệm khi khiếu nại.
Vai trò của tổ chức xã hội và cơ quan quản lý
Tổ chức xã hội có thể đại diện cho người tiêu dùng khởi kiện doanh nghiệp vi phạm, đặc biệt trong các vụ việc có ảnh hưởng đến nhiều người hay cộng đồng. Luật cho phép các tổ chức này kiểm tra chất lượng hàng hóa dịch vụ thực hiện khảo sát độc lập công bố thông tin sản phẩm không an toàn kiến nghị xử lý vi phạm.
Cơ quan nhà nước như Bộ Công Thương, Cục Cạnh tranh và các Sở Công Thương địa phương được giao trách nhiệm quản lý tổng thể triển khai hoạt động kiểm tra giám sát, tổ chức tuyên truyền phổ biến pháp luật xử phạt khi phát hiện hành vi sai phạm. Hệ thống quản lý dữ liệu quốc gia về người tiêu dùng cũng được thành lập để theo dõi đánh giá hiệu quả thực thi luật.
Xử lý nghiêm các hành vi vi phạm
Luật 2023 quy định nhiều hành vi bị nghiêm cấm như ép mua hàng cung cấp thông tin không đầy đủ với cả cố ý không thực hiện bảo hành hay thu thập dữ liệu cá nhân trái phép. Mức xử phạt hành chính, dân sự, hình sự tùy theo tính chất và mức độ vi phạm được thực hiện theo quy định hiện hành. Trong các vụ việc có tính chất nghiêm trọng, cơ quan chức năng có thể yêu cầu thu hồi sản phẩm đóng cửa chi nhánh hay khởi tố hình sự.
Hướng đến một môi trường tiêu dùng bền vững
Luật khuyến khích phát triển hệ thống tiêu dùng bền vững khuyến khích doanh nghiệp áp dụng tiêu chuẩn xanh, nhãn hiệu sinh thái, tái chế bao bì, trách nhiệm sau bán hàng. Người tiêu dùng cũng được khuyến cáo lựa chọn sản phẩm an toàn, thân thiện với môi trường ưu tiên các thương hiệu có cam kết minh bạch về chất lượng.
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 mang tính cải cách sâu rộng phù hợp với xu thế phát triển hiện đại cùng nhu cầu thực tế của xã hội. Bằng cách mở rộng khái niệm người tiêu dùng với tăng cường quyền lợi cả xác lập trách nhiệm rõ ràng cho doanh nghiệp rồi thì siết chặt quản lý thương mại điện tử nâng cao vai trò hòa giải, luật mới giúp thiết lập một môi trường tiêu dùng an toàn, minh bạch bền vững hơn. Người dân với tổ chức cần chủ động tìm hiểu áp dụng luật để bảo vệ quyền lợi chính đáng trong mọi giao dịch hàng ngày.