Luật biển quốc tế là tập hợp các quy tắc, tập quán cùng điều ước nhằm điều chỉnh quyền nghĩa vụ của các quốc gia đối với vùng biển và đại dương. Đặt nền tảng cho an ninh hàng hải bảo vệ môi trường biển với khai thác tài nguyên rồi cả giải quyết tranh chấp. Trong đó công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển năm 1982 hay UNCLOS (United Nations Convention on the Law of the Sea) là văn bản quan trọng nhất được xem như hiến pháp của đại dương.
Quá trình ra đời
Các nguyên tắc luật biển phát triển từ thời cổ như pháp luật Rhodian của đế quốc Byzantine rồi đến những bộ luật hải thương thời Trung cổ. Sau thời kỳ mở rộng địa lý vào thế kỷ 17, nhà tư tưởng Grotius khẳng định nguyên tắc tự do biển mở đầu khung tư duy hiện đại. Sau hàng loạt hội nghị quốc tế nhằm điều chỉnh quyền đi lại, khai thác đại dương, cuộc đàm phán kéo dài từ năm 1973 đến năm 1982 tổ chức tại Montego Bay, Jamaica đã dẫn đến việc soạn thảo UNCLOS. Đây là bước ngoặt củng cố luật biển thế kỷ 20 để thích ứng với tình hình kinh tế và chiến lược toàn cầu.
Công ước 1982 và các chế độ vùng biển
UNCLOS xác lập nhiều vùng biển quan trọng với quyền hợp pháp khác nhau
- Lần đầu tiên công ước chuẩn hóa vùng lãnh hải dài tối đa mười hai hải lý tính từ đường cơ sở duyên hải. Trong vùng này quốc gia ven biển có toàn quyền toan quyết nhưng vẫn bảo đảm quyền qua lãnh hải không có hành vi thù địch của tàu nước ngoài trong giai đoạn đi qua. Từ vùng biển này nhập thêm vùng phụ cận cách đó hai mươi bốn hải lý nhằm kiểm soát an ninh và thuế quan.
- Vòng tiếp theo đưa ra khái niệm đặc quyền kinh tế EEZ dài hai trăm hải lý ven bờ để quốc gia sở tại được khai thác tài nguyên sinh vật và khoáng sản biển, đặt giàn khoan, làm nghiên cứu khoa học. Ngoài ra công ước còn quy định ranh giới thềm lục địa thiên nhiên dài lên đến hai trăm hải lý hoặc mở rộng thêm đến ba trăm năm mươi nếu phù hợp điều kiện địa chất dưới biển.
- Phía ngoài vùng EEZ là vùng biển quốc tế hay high seas. Vùng này thuộc tài sản chung của nhân loại, chú trọng tự do hàng hải, bay, kéo cáp, khai thác bùn khoáng đa kim nhưng với quy phạm bảo vệ môi trường chung.
UNCLOS cũng thành lập Ủy ban giới hạn thềm lục địa CLCS nhằm giám sát các đề xuất phân chia thềm lục địa mở rộng. Đồng thời cơ quan này quản lý quyền tài nguyên từ phần thềm đi vượt EEZ.
Công cụ giải quyết tranh chấp và tổ chức quốc tế
UNCLOS quy định các biện pháp giải quyết tranh chấp qua ngoại giao nhưng nếu bất thành có thể đưa ra tòa án bao gồm Toà án Công lý Quốc tế ICJ hoặc Tòa án Luật biển ITLOS mới được thành lập tại Hamburg. Một cơ quan chuyên trách khác là Cơ quan Quản lý Đáy biển – ISA do công ước thành lập để cấp phép khai thác đại dương sâu.
Động lực cập nhật
Công ước ra đời năm 1982 nhưng phải chờ đến ngày 16 tháng 11 năm 1994 khi đủ sáu mươi quốc gia phê chuẩn mới chính thức có hiệu lực. Tính tới đầu năm 2025 có gần 170 quốc gia và tổ chức như EU tham gia ký kết. Một số nước lớn chưa phê chuẩn như Mỹ vẫn công nhận luật này như chuẩn quốc tế.
UNCLOS liên tục được bổ sung như hiệp định 1994 về nguồn lợi cá di cư, các thỏa thuận môi trường biển quốc tế. Hội nghị quan trọng năm 2023 còn thông qua Công ước về bảo tồn đa dạng sinh học vùng biển quốc tế, tiến gần việc mở rộng vùng bảo vệ ra high seas.
Tầm quan trọng ứng dụng thực tiễn
UNCLOS là khung pháp lý toàn diện điều chỉnh mọi hoạt động trên biển. Các quốc gia ven biển sử dụng nó để xác lập vùng EEZ và thềm lục địa, khai thác dầu khí, quản lý nghề cá, kiểm soát bảo vệ môi trường biển.
Trong địa chính trị biển như Biển Đông, luật biển quốc tế đóng vai trò định hướng trong phân định quyền khai thác hay quyền hoạt động quân sự. Các nước tham chiếu UNCLOS để đưa ra tuyên bố chủ quyền và biện luận trước cộng đồng quốc tế.
Tổ chức như Tổ chức Hàng hải Quốc tế IMO áp dụng UNCLOS để xây dựng tiêu chuẩn an toàn, ngăn ngừa ô nhiễm biển từ tàu thuyền.
Thách thức xu hướng phát triển
Bất chấp luật biển rõ ràng, tranh chấp và mâu thuẫn trên biển vẫn xảy ra. Một phần do luật chưa bao quát hết các vấn đề mới như khai thác tầng đáy sâu, biến đổi khí hậu làm thay đổi đường bờ, hay tác động môi trường.
High Seas Treaty mới bàn giao năm 2023 hướng tới bảo vệ môi trường đại dương quốc tế, đặt mục tiêu bao phủ 30% vùng biển thế giới đang là hiệp định quan trọng nhưng chưa hiệu lực. Song song đó mở rộng quyền của các tổ chức phi chính phủ để giám sát hoạt động.
Công ước UNCLOS cũng đối mặt với phản kháng từ các quốc gia chưa tham gia, xem xét như Mỹ chưa phê chuẩn, điều đó tạo ra khoảng trống pháp lý trong việc buộc thi hành các phán quyết quốc tế.
Luật Biển Quốc tế là sản phẩm của nỗ lực đa phương cùng quyết tâm xây dựng trật tự pháp lý trên đại dương. Công ước Montego Bay 1982 là văn kiện đặc biệt toàn diện với trung tâm của hệ luật biển hiện đại. Khi được triển khai đầy đủ nó giúp thiết lập quyền lợi hợp pháp cho quốc gia ven biển đảm bảo tự do quốc tế bảo vệ môi trường đại dương. Trong giai đoạn biển đảo trở thành tâm điểm địa chính trị và môi trường thì việc hiểu với thực thi UNCLOS càng thêm thiết yếu để đảm bảo lợi ích quốc gia cùng cộng đồng toàn cầu.