Trong hệ thống pháp luật hình sự của mỗi quốc gia đặc xá là một cơ chế đặc biệt nhằm thể hiện sự khoan dung và nhân đạo của Nhà nước đối với người bị kết án tù. Không chỉ là hành động mang tính pháp lý còn mang tính chính trị, xã hội, đạo đức. Tại Việt Nam Luật Đặc xá 2018 đã đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc thể chế hóa chính sách đặc xá tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho hoạt động này. Bài viết sau sẽ trình bày tổng quan về luật đặc xá hiện hành, những điểm mới nổi bật cũng như ý nghĩa sâu xa của nó trong bảo đảm công lý với nhân đạo trong xã hội.
Khái niệm và vai trò của đặc xá
Đặc xá là sự tha tù trước thời hạn do Chủ tịch nước quyết định dành cho những người bị kết án tù có thời hạn hoặc tù chung thân. Khác với đại xá được ban hành rộng rãi đặc xá chỉ áp dụng có chọn lọc trên cơ sở xét duyệt kỹ lưỡng về thái độ cải tạo, hoàn cảnh cá nhân và mức độ nguy hiểm của người phạm tội.
Mục tiêu của đặc xá không chỉ đơn thuần là giảm tải cho hệ thống nhà giam mà còn là một bước trong chính sách cải tạo người phạm tội giúp họ có cơ hội làm lại cuộc đời trở thành người có ích cho xã hội. Đặc xá còn thể hiện chính sách nhân đạo khoan hồng của Đảng và Nhà nước góp phần xây dựng niềm tin trong nhân dân về một nền tư pháp công bằng tiến bộ.
Sự ra đời của Luật Đặc xá 2018
Trước khi có Luật Đặc xá 2018 hoạt động đặc xá chủ yếu dựa vào Luật Đặc xá năm 2007 và các văn bản hướng dẫn. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi nhiều bất cập đã bộc lộ như thiếu cơ chế kiểm soát chặt chẽ, tiêu chí chưa rõ ràng, một số trường hợp được đặc xá gây tranh cãi trong dư luận. Để khắc phục Quốc hội đã thông qua Luật số 30/2018/QH14 về đặc xá có hiệu lực từ ngày một tháng bảy năm 2019.
Luật mới không chỉ kế thừa các quy định trước đây mà còn bổ sung nhiều nội dung mang tính cải tiến phù hợp hơn với tình hình thực tiễn và thông lệ quốc tế về nhân quyền cải tạo người phạm tội.
Nội dung chính của Luật Đặc xá 2018
Luật Đặc xá 2018 gồm sáu chương và ba mươi chín điều quy định đầy đủ về nguyên tắc, điều kiện, trình tự, thủ tục và trách nhiệm của các cơ quan trong quá trình thực hiện đặc xá. Những điểm nổi bật gồm có
Thứ nhất là làm rõ khái niệm đặc xá, phạm vi áp dụng và nguyên tắc thực hiện. Luật nhấn mạnh rằng đặc xá chỉ áp dụng cho người đang chấp hành án tù đã cải tạo tốt chấp hành đầy đủ nghĩa vụ dân sự mà không thuộc các trường hợp bị cấm đặc xá.
Thứ hai là quy định cụ thể điều kiện để được xét đặc xá như đã chấp hành ít nhất một phần thời gian phạt tù có thành tích cải tạo nổi bật hoàn thành nghĩa vụ bồi thường hay đóng góp cho xã hội.
Thứ ba là thiết lập quy trình đặc xá chặt chẽ. Chính phủ có trách nhiệm lập đề nghị đặc xá, Hội đồng tư vấn đặc xá được thành lập để thẩm định trình Chủ tịch nước xem xét quyết định.
Thứ tư là bổ sung các quy định về giám sát kiểm tra sau đặc xá. Các cơ quan có trách nhiệm phải theo dõi người được đặc xá hỗ trợ họ tái hòa nhập cộng đồng hạn chế tái phạm và vi phạm mới.
Những điểm mới trong quá trình thực thi gần đây
Trong thực tế, Luật Đặc xá 2018 đã được vận dụng vào nhiều đợt đặc xá nhân các dịp trọng đại như Quốc khánh, kỷ niệm thành lập nước, năm mới. Đặc biệt trong đợt đặc xá năm 2025 Nhà nước đã điều chỉnh một số tiêu chí để phù hợp với tình hình thực tế.
Một trong những điểm mới là việc giảm tỷ lệ thời gian chấp hành án cần thiết để được xét đặc xá. Trước đây người bị kết án tù phải chấp hành ít nhất một phần ba thời gian thì mới đủ điều kiện nhưng nay có thể là một phần tư nếu người đó có hoàn cảnh đặc biệt hay cải tạo xuất sắc.
Ngoài ra, Nhà nước cũng mở rộng diện được xét đặc xá cho những người có đóng góp đặc biệt trong công cuộc phòng chống dịch bệnh, thiên tai, người có hoàn cảnh khó khăn hoặc người nước ngoài có quan hệ tốt với Việt Nam.
Ý nghĩa nhân đạo và xã hội của đặc xá
Luật Đặc xá 2018 không chỉ là một văn bản pháp lý đơn thuần mà còn là biểu hiện của tinh thần nhân đạo trong tư tưởng pháp lý của Nhà nước. Việc đặc xá đúng người đúng thời điểm giúp giảm gánh nặng cho hệ thống giam giữ tiết kiệm chi phí xã hội đồng thời tạo cơ hội cho người từng vi phạm làm lại cuộc đời.
Về mặt xã hội, đặc xá giúp gắn kết cộng đồng giảm kỳ thị đối với người chấp hành xong án phạt tù. Khi một người có quá khứ phạm tội được khoan hồng, họ dễ có động lực tái hòa nhập hơn nếu nhận được sự hỗ trợ từ cộng đồng và cơ quan chức năng.
Về mặt chính trị đặc xá là một trong những công cụ mềm thể hiện thiện chí của Nhà nước trong đối ngoại nhất là đối với các công dân nước ngoài đang bị giam giữ tại Việt Nam.
Luật Đặc xá 2018 là một bước tiến quan trọng trong hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam. Với các quy định rõ ràng, minh bạch luật không chỉ đảm bảo việc đặc xá được thực hiện công bằng, hiệu quả còn thể hiện rõ nét tư tưởng nhân đạo khoan dung của Nhà nước đối với người phạm tội.
Tuy nhiên để chính sách đặc xá phát huy toàn diện hiệu quả cần sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội với chính người được đặc xá. Cần có thêm nhiều chương trình hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng, truyền thông nâng cao nhận thức khuyến khích cộng đồng chung tay tạo điều kiện cho người từng phạm lỗi có cơ hội làm lại cuộc đời.