Luật Khoáng sản số 60 năm 2010 là văn bản gốc điều chỉnh toàn diện hoạt động khoáng sản ở Việt Nam. Qua thời gian thực tiễn triển khai, Quốc hội khóa XIV đã ban hành văn bản hợp nhất năm 2018 nhằm hệ thống hóa các sửa đổi bổ sung đã được ban hành kể từ năm 2010. Văn bản hợp nhất số 20/VBHN‑VPQH có hiệu lực từ cuối năm 2018 và vẫn giữ hiệu lực đến nay. Văn bản này làm rõ các quy định về điều tra địa chất cơ bản với bảo vệ khoáng sản chưa khai thác, thăm dò, khai thác cả chế biến quản lý nhà nước về khoáng sản.
Cấu trúc và phạm vi điều chỉnh của luật hợp nhất
Luật hợp nhất gồm 11 chương với hơn 80 điều tập trung vào các nội dung chính như nguyên tắc khoáng sản, chiến lược quy hoạch, điều tra cơ bản địa chất, thăm dò khai thác, bảo vệ tài nguyên, môi trường, chế tài, thực thi. Qua việc bổ sung, hợp nhất đưa vào các quy định mới phù hợp với thực tế quản lý như phân nhóm khoáng sản tăng vai trò của chính quyền địa phương, chi phí hoàn trả dữ liệu địa chất, đấu giá quyền khai thác đóng cửa mỏ.
Phân nhóm khoáng sản, phân cấp thẩm quyền
Trong luật hợp nhất có điểm mới là phân khoáng sản thành bốn nhóm I, II, III với IV theo công năng với mức độ quan trọng. Việc phân nhóm giúp cơ quan chức năng áp dụng cơ chế quản lý, cấp phép, giám sát phù hợp với từng loại tài nguyên.
Luật hợp nhất tăng cường phân cấp cho chính quyền địa phương. Ủy ban nhân dân cấp tỉnh có thể phê duyệt điều tra cơ bản cho khoáng sản nhóm III với IV cấp giấy phép khai thác đối với nước khoáng với vật liệu xây dựng quyết định thu hồi khoáng sản nhóm I, II trong trường hợp cần thiết. Quy định này giúp giảm thủ tục trung ương tăng tính chủ động cho địa phương mà vẫn giữ giám sát trách nhiệm quản lý.
Chiến lược, quy hoạch điều tra cơ bản địa chất
Luật yêu cầu triển khai chiến lược khoáng sản dài hạn 10 năm tầm nhìn 20 năm phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế xã hội quy hoạch vùng. Quy hoạch chi tiết 5 năm được xây dựng cho các nhóm khoáng sản chính, khoáng sản phóng xạ, vật liệu xây dựng. Đảm bảo khai thác theo kế hoạch tránh khai thác tự phát hạn chế tổn hại môi trường trùng lặp đầu tư.
Điều tra cơ bản địa chất do nhà nước tổ chức trên cơ sở các đề án theo quy hoạch, ngân sách nhà nước tài trợ. Tổ chức khác muốn sử dụng kết quả điều tra cần hoàn trả chi phí. Mẫu vật địa chất thu thập được phải lưu trữ theo quy định đồng thời thông báo dữ liệu cho cơ quan quản lý.
Bảo vệ khoáng sản chưa khai thác
Luật yêu cầu bảo vệ khoáng sản chưa khai thác bằng các giải pháp cụ thể như công bố khu vực cấm, khu vực tạm cấm khai thác, khu vực dự trữ quốc gia. UBND các cấp có trách nhiệm bảo vệ, phát hiện xử lý hoạt động khai thác trái phép. Việc này giúp kiểm soát khai thác tự phát bảo vệ tài nguyên cảnh quan thiên nhiên.
Cấp phép, quyền khai thác, đấu giá
Luật giữ nguyên quy định cấp phép thăm dò, khai thác, chế biến sau khi đáp ứng điều kiện về năng lực tài chính, kỹ thuật bảo vệ môi trường. Một cải tiến mới là áp dụng đấu giá quyền khai thác với khoáng sản có giá trị kinh tế cao nhằm đảm bảo minh bạch, hiệu quả, góp phần tăng ngân sách nhà nước tạo động lực cạnh tranh lành mạnh.
Với một số khu vực đặc biệt như an ninh quốc phòng, đất đã có đề án từ giai đoạn trước, luật quy định miễn hay không đấu giá để cân bằng yêu cầu chính sách quốc phòng kinh tế.
Đóng cửa mỏ phục hồi môi trường
Luật quy định rõ trách nhiệm lập đề án đóng cửa mỏ, thực hiện phục hồi môi trường sau khai thác. Chủ đầu tư phải đầu tư quỹ đóng cửa mỏ, chịu trách nhiệm về môi trường sau khai thác. Điều này giúp ngăn chặn tình trạng bỏ mỏ mà không khắc phục hậu quả môi trường, bảo vệ cảnh quan vùng khai thác.
Quản lý tài chính chi phí thực hiện
Tổ chức khai thác phải đóng các loại phí như phí sử dụng dữ liệu địa chất, thuế tài nguyên, phí cấp phép ký quỹ đóng cửa mỏ. Mức phí được quy định rõ nhằm tăng tính ràng buộc trách nhiệm của doanh nghiệp, giảm áp lực ngân sách nhà nước, đồng thời hạn chế khai thác tràn lan.
Phối hợp giữa các cơ quan giám sát
Luật giao Bộ Tài nguyên Môi trường là cơ quan đầu mối triển khai chính sách khoáng sản, phối hợp với Bộ Công thương, Bộ Xây dựng, Bộ Kế hoạch đầu tư trong quy hoạch. UBND tỉnh tổ chức cấp phép, quản lý địa phương. Bộ Công an, Quốc phòng phối hợp ngăn ngừa hoạt động trái phép, khu vực an ninh. Việc phân công rõ ràng giúp nâng cao hiệu quả phối hợp, giám sát thực thi luật.
Luật Khoáng sản hợp nhất năm 2018 là đạo luật hoàn thiện cân bằng giữa khai thác tài nguyên bảo vệ môi trường. Điểm mới như phân nhóm khoáng sản, tăng phân cấp, đấu giá quyền khai thác, đóng cửa mỏ môi trường thể hiện xu hướng phát triển bền vững minh bạch hóa quản lý tài nguyên. Tuy luật còn cần được thực thi nghiêm túc, hướng dẫn chi tiết văn bản dưới luật, đây vẫn là bước tiến quan trọng để ngành khai thác phát triển hiệu quả thân thiện hơn với môi trường. Các tổ chức, doanh nghiệp liên quan nên nghiên cứu kỹ luật hợp nhất này để tuân thủ góp phần bảo vệ nguồn tài nguyên chung của quốc gia.