Ngân sách nhà nước là công cụ quản lý vĩ mô nền kinh tế thể hiện năng lực điều hành tài chính hiệu quả phân phối nguồn lực công của Nhà nước. Sau hơn một thập kỷ áp dụng, Luật Ngân sách năm 2002 đã bộc lộ nhiều hạn chế trong bối cảnh phát triển mới. Trước yêu cầu đổi mới mạnh mẽ về thể chế tài chính hội nhập quốc tế thì Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 đã được Quốc hội thông qua. Đánh dấu bước cải cách quan trọng về quản lý ngân sách công khai minh bạch tài chính phân cấp rõ ràng giữa trung ương với địa phương.
Tổng quan về Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015
Luật Ngân sách số 83 được thông qua vào ngày 25 tháng 6 năm 2015 có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 2017. Gồm 7 chương với 74 điều quy định cụ thể từ lập với chấp hành đến quyết toán ngân sách cả phân định thẩm quyền giữa các cấp cùng cơ chế kiểm soát tài chính công.
Luật mới không chỉ kế thừa tinh thần cơ bản của luật cũ còn điều chỉnh hàng loạt nội dung quan trọng để nâng cao hiệu quả quản lý tài chính quốc gia. Nhấn mạnh đến nguyên tắc công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình kiểm soát chi ngân sách hiệu quả.
Những điểm mới nổi bật của Luật Ngân sách năm 2015
Một trong những điểm đổi mới quan trọng nhất của luật là xác định rõ nguyên tắc công khai ngân sách. Công khai được thực hiện ở mọi khâu từ dự toán, phân bổ, chấp hành đến quyết toán ngân sách. Các cơ quan nhà nước, đơn vị sử dụng ngân sách bắt buộc phải công khai nội dung chi tiêu theo quy định. Việc không công khai đúng hạn sẽ bị xử lý trách nhiệm.
Luật cũng lần đầu tiên quy định bội chi ngân sách không chỉ là vấn đề ở cấp trung ương mà còn có thể xảy ra ở cấp tỉnh. Tuy nhiên bội chi địa phương phải được Quốc hội cho phép chỉ sử dụng cho đầu tư phát triển. Tạo ra cơ chế kiểm soát nợ công bảo đảm an toàn tài chính toàn quốc.
Một thay đổi nữa là việc tích hợp kế hoạch tài chính trung hạn vào quá trình lập ngân sách. Thay vì chỉ lập kế hoạch một năm luật yêu cầu xây dựng kế hoạch ngân sách trung hạn ba năm gắn với kế hoạch đầu tư công. Giúp các địa phương với bộ ngành chủ động hơn trong xây dựng chiến lược tài chính dài hạn tránh đầu tư dàn trải nâng cao hiệu quả sử dụng vốn.
Luật cũng thay đổi quy định về mức dự phòng ngân sách từ 2 đến 5 phần trăm xuống còn từ 2 đến 4 phần trăm phản ánh yêu cầu siết chặt kỷ luật chi tiêu. Đồng thời cơ chế dự phòng riêng cho các bộ ngành trung ương bị bãi bỏ nhằm tránh phân bổ không công bằng dàn trải.
So sánh Luật Ngân sách năm 2002 và năm 2015
So với luật năm 2002 luật năm 2015 có nhiều điểm tiến bộ cả về nội dung lẫn kỹ thuật lập pháp.
Về phân cấp quản lý luật năm 2015 phân định rõ hơn nhiệm vụ thu chi giữa trung ương lẫn địa phương. Luật trao quyền tự chủ tài chính lớn hơn cho địa phương nhưng đi kèm với trách nhiệm giải trình cao hơn trong khi luật cũ còn chung chung với nhiều điểm chồng chéo.
Về công khai minh bạch luật năm 2002 chỉ dừng ở mức khuyến khích thì luật năm 2015 quy định bắt buộc có chế tài xử lý nếu không thực hiện. Là bước tiến lớn trong việc nâng cao giám sát xã hội đối với ngân sách nhà nước.
Về cơ chế tài chính trung hạn luật năm 2002 chưa đề cập đến kế hoạch trung hạn rõ ràng. Trong khi đó luật năm 2015 yêu cầu lập kế hoạch ngân sách ba năm gắn với đầu tư công trung hạn nhờ đó tạo nền tảng cho điều hành tài chính chủ động bền vững.
Luật mới cũng quy định chặt chẽ hơn về bội chi với nợ công. Luật năm 2002 chỉ kiểm soát bội chi trung ương chưa chú trọng đến cấp địa phương trong khi luật năm 2015 kiểm soát tổng thể bội chi quốc gia bao gồm cả bội chi địa phương.
Một điểm mới khác là luật năm 2015 mở rộng vai trò giám sát của cộng đồng, hội đồng nhân dân cùng các tổ chức chính trị xã hội góp phần nâng cao tính minh bạch với trách nhiệm của cơ quan sử dụng ngân sách.
Vai trò thực tiễn của Luật Ngân sách năm 2015
Sau gần một thập kỷ áp dụng Luật Ngân sách năm 2015 đã cho thấy hiệu quả rõ rệt trong thực tiễn. Các địa phương ngày càng chủ động hơn trong lập với điều hành ngân sách đồng thời tuân thủ tốt hơn các nguyên tắc tài chính minh bạch công khai.
Cơ chế kiểm soát chi tiêu cũng được siết chặt hơn thông qua sự tham gia của kho bạc nhà nước với kiểm toán nhà nước giám sát của Quốc hội. Những vấn đề tồn đọng trước đây như chi tiêu không đúng mục đích rồi thì đầu tư dàn trải với cả chậm quyết toán đã giảm rõ rệt.
Việc lập kế hoạch tài chính trung hạn tạo điều kiện cho các bộ ngành địa phương chủ động hơn trong định hướng sử dụng ngân sách. Đồng thời công khai ngân sách giúp người dân có thể theo dõi đánh giá hiệu quả quản lý tài chính công.
Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 là một bước tiến lớn trong quá trình cải cách tài chính công tại Việt Nam. Những điểm mới như công khai ngân sách với kiểm soát bội chi địa phương cả lập kế hoạch ngân sách trung hạn tăng cường trách nhiệm giải trình đã tạo ra nền tảng pháp lý vững chắc cho việc sử dụng ngân sách nhà nước hiệu quả minh bạch bền vững.
So với Luật Ngân sách năm 2002 đạo luật mới không chỉ khắc phục các tồn tại trước đây mà còn mở ra hướng tiếp cận hiện đại hơn phù hợp với xu thế toàn cầu. Trong tương lai việc thực hiện nghiêm túc các quy định của luật cùng với sự giám sát chặt chẽ từ xã hội sẽ góp phần xây dựng nền tài chính quốc gia ổn định công bằng phục vụ phát triển bền vững.