Khi nhắc đến hệ thống pháp luật Việt Nam nhiều người thường quan tâm đến các lĩnh vực gần gũi như luật dân sự, luật hình sự, luật đất đai hay luật hôn nhân gia đình. Tuy nhiên phía sau tất cả những bộ luật đó là một ngành luật nền tảng đóng vai trò trụ cột trong hệ thống pháp luật quốc gia chính là luật nhà nước. Là ngành luật không chỉ điều chỉnh các mối quan hệ tổ chức và quyền lực giữa các cơ quan công quyền còn quy định quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân đối với nhà nước. Hiểu đúng về luật nhà nước giúp mỗi người dân nâng cao ý thức pháp luật đồng thời góp phần xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh.
Luật nhà nước là gì
Luật nhà nước là một ngành của hệ thống pháp luật Việt Nam bao gồm những quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, quan hệ giữa nhà nước và công dân cũng như giữa các chủ thể trong xã hội trong khuôn khổ quyền lực nhà nước.
Đây là ngành luật giữ vị trí nền tảng đóng vai trò trục chính trong hệ thống pháp luật bởi nó quy định cơ cấu tổ chức quyền lực nhà nước, phương thức hoạt động của các cơ quan quyền lực và nguyên tắc đảm bảo quyền con người, quyền công dân trong xã hội. Không có luật nhà nước, các ngành luật khác không có cơ sở để hình thành và vận hành.
Khái niệm luật nhà nước
Xét về khái niệm thì luật nhà nước là tổng thể các quy phạm pháp luật xác định mô hình tổ chức bộ máy nhà nước, thẩm quyền và nguyên tắc hoạt động của các cơ quan nhà nước, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân cũng như những nguyên tắc pháp lý bảo đảm quyền lực nhà nước được thực hiện một cách dân chủ, công khai, minh bạch.
Luật nhà nước chủ yếu thể hiện qua các văn bản pháp luật như Hiến pháp, luật tổ chức Quốc hội, luật tổ chức Chính phủ, luật tổ chức chính quyền địa phương, luật quốc tịch, luật bầu cử và nhiều văn bản khác liên quan đến thể chế chính trị và cấu trúc quyền lực.
Đối tượng điều chỉnh của luật nhà nước
Đối tượng điều chỉnh của luật nhà nước là những quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước bao gồm
-
Quan hệ giữa các cơ quan nhà nước với nhau trong quá trình tổ chức và thực hiện quyền lực
-
Quan hệ giữa nhà nước với công dân trong việc thừa nhận và bảo đảm quyền, nghĩa vụ của công dân
-
Quan hệ giữa các tổ chức chính trị, xã hội, nghề nghiệp với cơ quan nhà nước
-
Quan hệ phát sinh từ quá trình xây dựng, tổ chức thực hiện pháp luật và giám sát quyền lực nhà nước
Ví dụ điển hình là quan hệ giữa cử tri với đại biểu Quốc hội, giữa Chủ tịch nước với Chính phủ, giữa chính quyền trung ương và địa phương, giữa nhà nước với cá nhân khi cấp quốc tịch hoặc tước quyền công dân.
Phương pháp điều chỉnh của luật nhà nước
Phương pháp điều chỉnh chủ yếu của luật nhà nước là phương pháp mệnh lệnh đơn phương. Tức là các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật trong lĩnh vực này không bình đẳng về địa vị pháp lý. Nhà nước luôn là chủ thể mang quyền lực công với ban hành quy phạm pháp luật và buộc các chủ thể khác thực hiện theo mệnh lệnh pháp lý đã được quy định.
Tuy nhiên trong một số trường hợp, luật nhà nước cũng sử dụng phương pháp thỏa thuận, đặc biệt trong việc công nhận và bảo đảm quyền con người, quyền công dân, bảo vệ quyền lợi của các tổ chức chính trị xã hội trong quan hệ với nhà nước.
Phương pháp mệnh lệnh – quyền uy giúp xác lập trật tự pháp lý đảm bảo hiệu lực của pháp luật nhà nước đồng thời cũng giúp nhà nước kiểm soát và định hướng hành vi của các chủ thể trong khuôn khổ pháp luật.
Luật nhà nước và vấn đề phòng trọ
Một số người đặt câu hỏi liệu luật nhà nước có điều chỉnh các vấn đề cụ thể như thuê nhà trọ hay không. Câu trả lời là không trực tiếp. Những vấn đề như thuê phòng trọ, hợp đồng thuê nhà, tranh chấp dân sự giữa người thuê và người cho thuê thuộc phạm vi điều chỉnh của luật dân sự và luật nhà ở. Tuy nhiên, luật nhà nước vẫn có vai trò gián tiếp trong việc xác lập cơ chế pháp lý chung cho các ngành luật khác, ví dụ như quy định về thẩm quyền của chính quyền địa phương trong việc quản lý an ninh trật tự khu nhà trọ, hay quy định về nghĩa vụ công dân trong việc đăng ký tạm trú, tạm vắng.
Do đó, luật nhà nước không can thiệp vào từng giao dịch cụ thể, nhưng tạo khung pháp lý để các ngành luật khác điều chỉnh hành vi cá nhân và tổ chức trong xã hội bao gồm cả những lĩnh vực đời sống dân sinh như nhà ở, an ninh khu dân cư hay trật tự đô thị.
Nhờ có pháp luật nhà nước, bộ máy được tổ chức hiệu quả
Vai trò lớn nhất của luật nhà nước là tạo nên một trật tự pháp lý cho toàn bộ hoạt động của nhà nước. Nhờ có luật nhà nước bộ máy hành chính được tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ có sự phân công rõ ràng giữa lập pháp, hành pháp và tư pháp. Quyền và nghĩa vụ của công dân được xác định rõ ràng góp phần bảo đảm quyền con người trong khuôn khổ pháp lý.
Luật nhà nước còn tạo điều kiện cho việc kiểm soát quyền lực nhà nước thông qua các cơ chế giám sát như hoạt động chất vấn của đại biểu, hoạt động kiểm tra của Quốc hội và Hội đồng nhân dân, hoạt động giám sát tư pháp.
Ngoài ra luật nhà nước còn giúp phát huy vai trò của pháp luật trong việc định hướng phát triển xã hội, thúc đẩy tiến bộ, dân chủ và công bằng. Nhờ có pháp luật nhà nước, mọi người đều được bảo vệ như nhau trước pháp luật mà không ai đứng trên hay đứng ngoài pháp luật.
Luật nhà nước là ngành luật giữ vai trò then chốt trong hệ thống pháp luật Việt Nam không chỉ điều chỉnh hoạt động của bộ máy nhà nước còn là cơ sở cho quyền nghĩa vụ cơ bản của công dân. Hiểu rõ khái niệm, đối tượng, phương pháp điều chỉnh và vai trò của luật nhà nước sẽ giúp người dân nâng cao hiểu biết pháp lý tuân thủ pháp luật tốt hơn góp phần xây dựng một xã hội trật tự, công bằng và văn minh.