Hoạt động xuất nhập khẩu là trụ cột của nền kinh tế Việt Nam trong thời kỳ hội nhập sâu rộng với quốc tế. Trong bối cảnh đó việc ban hành Luật Quản lý ngoại thương năm 2017 là bước đi quan trọng nhằm xây dựng hệ thống pháp lý minh bạch, đồng bộ, hiện đại để điều tiết với kiểm soát cả phát triển thương mại quốc tế một cách hiệu quả. Không chỉ cung cấp hành lang pháp lý rõ ràng cho doanh nghiệp còn bảo đảm quyền điều tiết của Nhà nước trong những tình huống cần thiết.
Hoàn cảnh ra đời của luật
Trước khi có Luật Quản lý ngoại thương, các hoạt động xuất nhập khẩu được điều chỉnh bởi nhiều văn bản pháp lý khác nhau, trong đó có Luật Thương mại năm 2005. Tuy nhiên do yêu cầu ngày càng cao từ tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, nhiều quy định cũ đã không còn phù hợp. Các vấn đề như phòng vệ thương mại kiểm soát hàng hóa đặc biệt, cơ chế xúc tiến thương mại quốc gia đều cần có khuôn khổ pháp lý riêng chặt chẽ hơn.
Để đáp ứng yêu cầu đó, Quốc hội đã thông qua Luật Quản lý ngoại thương số 05 năm 2017 với mục tiêu tạo sự thống nhất trong công tác quản lý nhà nước về hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa đồng thời thể hiện cam kết của Việt Nam với các hiệp định thương mại đã ký kết.
Phạm vi điều chỉnh với đối tượng áp dụng
Luật điều chỉnh hoạt động xuất khẩu với nhập khẩu hàng hóa bao gồm cả biện pháp quản lý kỹ thuật lẫn phòng vệ thương mại kiểm soát hàng hóa trong những trường hợp đặc biệt. Đối tượng áp dụng gồm cơ quan nhà nước, tổ chức, cá nhân trong với ngoài nước có liên quan đến hoạt động xuất nhập khẩu.
Không chỉ dừng lại ở thương nhân luật còn tác động đến cơ quan quản lý như Bộ Công Thương, Tổng cục Hải quan, các bộ chuyên ngành có chức năng kiểm tra chuyên ngành đối với hàng hóa xuất nhập khẩu. Giúp xây dựng một hệ thống quản lý toàn diện từ trung ương đến địa phương.
Các nội dung cơ bản của luật
Luật gồm tám chương với hơn một trăm điều khoản chi tiết trong đó nổi bật là các nội dung sau
Thứ nhất là về biện pháp quản lý hành chính bao gồm danh mục hàng hóa cấm xuất nhập khẩu, hàng hóa xuất nhập khẩu có điều kiện với thủ tục cấp phép. Quy định rõ cơ chế cấp phép xuất nhập khẩu tự động, không tự động, thủ tục đơn giản hóa nhằm tạo thuận lợi thương mại.
Thứ hai là về biện pháp phòng vệ thương mại gồm chống bán phá giá rồi thì chống trợ cấp tự vệ. Là điểm mới quan trọng so với các quy định cũ nhằm bảo vệ ngành sản xuất trong nước khỏi tác động bất lợi từ hàng hóa nhập khẩu không công bằng.
Thứ ba là về kiểm soát xuất khẩu trong các trường hợp đặc biệt như hàng hóa chiến lược, hàng hóa liên quan đến quốc phòng an ninh theo yêu cầu của điều ước quốc tế. Giúp bảo đảm lợi ích quốc gia khi tham gia thị trường toàn cầu.
Thứ tư là về xúc tiến thương mại quy định cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp mở rộng thị trường phát triển thương hiệu tăng cường năng lực cạnh tranh. Là phần hỗ trợ tích cực cho khu vực kinh tế tư nhân đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ.
Thứ năm là về giải quyết tranh chấp trong hoạt động ngoại thương. Luật phân định rõ thẩm quyền của từng cơ quan trong giải quyết tranh chấp từ cơ quan hành chính đến trọng tài và tòa án. Giúp doanh nghiệp có cơ sở để bảo vệ quyền lợi khi bị thiệt hại do vi phạm hợp đồng quốc tế.
Cập nhật mới cùng hướng dẫn thi hành
Kể từ khi có hiệu lực vào đầu năm 2018 Luật Quản lý ngoại thương đã được Chính phủ cùng các bộ ban ngành ban hành nhiều văn bản hướng dẫn thi hành. Các nghị định như Nghị định số 10 về phòng vệ thương mại, Nghị định số 28 về xúc tiến thương mại với Nghị định số 14 về hoạt động thương mại biên giới đều là công cụ pháp lý quan trọng cụ thể hóa các quy định của luật.
Đặc biệt trong năm 2024 và đầu năm 2025 một số văn bản mới đã được ban hành nhằm điều chỉnh lại thủ tục cấp phép văn phòng xúc tiến thương mại nước ngoài tại Việt Nam cập nhật biện pháp chống gian lận xuất xứ điều tra lẩn tránh thuế phòng vệ. Cho thấy sự chủ động trong việc điều chỉnh chính sách nhằm đáp ứng thực tế phát sinh trong quản lý xuất nhập khẩu.
Tác động của luật đến doanh nghiệp thị trường
Đối với doanh nghiệp Luật Quản lý ngoại thương tạo ra hành lang pháp lý ổn định minh bạch hơn. Thương nhân được hưởng lợi từ các quy định rõ ràng về thủ tục với điều kiện được bảo vệ tốt hơn khi cạnh tranh với hàng hóa nước ngoài. Các quy định về xuất xứ hàng hóa, giấy chứng nhận lưu hành tự do kiểm tra chất lượng cũng giúp doanh nghiệp nâng cao tiêu chuẩn sản phẩm để đáp ứng yêu cầu quốc tế.
Với thị trường luật góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước hạn chế buôn lậu gian lận thương mại. Sử dụng các biện pháp kỹ thuật phòng vệ một cách có chọn lọc giúp Việt Nam giữ được thế cân bằng giữa bảo vệ sản xuất trong nước mở cửa thương mại quốc tế.
Định hướng phát triển tiếp theo
Trong thời gian tới để luật tiếp tục phát huy hiệu quả cần chú trọng cập nhật kịp thời các văn bản hướng dẫn đồng thời tăng cường ứng dụng công nghệ trong quản lý cấp phép ngoại thương. Liên thông dữ liệu giữa các bộ ngành đơn giản hóa thủ tục hành chính tăng cường đào tạo nhân lực ngành xuất nhập khẩu cũng là những yếu tố cần được quan tâm.
Luật Quản lý ngoại thương số 05 năm 2017 là một bước tiến lớn trong hoàn thiện hệ thống pháp luật về xuất nhập khẩu. Với các quy định rõ ràng linh hoạt phù hợp với chuẩn mực quốc tế cho nên luật đã đang góp phần quan trọng vào việc nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam. Trong bối cảnh thế giới liên tục biến động khiến việc duy trì khung pháp lý ổn định hiệu quả là điều kiện cần thiết để phát triển kinh tế đối ngoại một cách bền vững.