Nợ công là công cụ tài chính không thể thiếu trong chiến lược phát triển kinh tế của mỗi quốc gia. Tuy nhiên nếu không được kiểm soát tốt thì nợ công sẽ trở thành gánh nặng lớn cho ngân sách nhà nước đe dọa ổn định vĩ mô. Ở Việt Nam quá trình phát triển kinh tế đi kèm với nhu cầu vay vốn ngày càng tăng. Trong bối cảnh đó Luật Quản lý nợ công 2017 ra đời như một bước tiến quan trọng nhằm thiết lập khuôn khổ pháp lý chặt chẽ minh bạch hiệu quả cho hoạt động quản lý nợ. Bài viết này sẽ phân tích rõ nội dung chính của luật vai trò trong thực tiễn và những hướng phát triển cần thiết trong tương lai.
Bối cảnh ra đời của Luật Quản lý nợ công 2017
Trước khi có luật năm 2017 Việt Nam đã có Luật Quản lý nợ công 2009 là cơ sở pháp lý đầu tiên về lĩnh vực này. Tuy nhiên sau gần một thập kỷ triển khai luật cũ bộc lộ nhiều bất cập. Các cơ quan quản lý nợ còn phân tán việc điều phối chưa thống nhất khiến công tác kiểm soát nợ gặp nhiều khó khăn. Nợ công trong thời điểm đó tăng nhanh tạo ra áp lực lớn cho cân đối ngân sách và an toàn tài chính quốc gia.
Luật Quản lý nợ công 2017 ra đời trong bối cảnh Việt Nam hội nhập sâu rộng hơn với kinh tế toàn cầu nhu cầu đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng ngày càng cao trong khi nguồn lực trong nước có hạn. Luật được Quốc hội thông qua vào tháng 11 năm 2017 và chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2018. Đây là lần cải cách sâu rộng trong quản lý nợ công theo hướng hiện đại hóa đồng bộ hóa với chuẩn mực quốc tế.
Nội dung cơ bản của luật
Luật Quản lý nợ công 2017 quy định đầy đủ về các hoạt động huy động sử dụng và trả nợ công. Theo đó phạm vi nợ công được giới hạn rõ ràng gồm ba loại chính là nợ do Chính phủ vay nợ được Chính phủ bảo lãnh và nợ của chính quyền địa phương. Điểm nổi bật là luật không còn tính nợ của doanh nghiệp nhà nước vào nợ công nhằm làm rõ trách nhiệm của khu vực công và tách biệt rủi ro doanh nghiệp với ngân sách nhà nước.
Một nội dung quan trọng khác là luật phân định rõ trách nhiệm của từng cơ quan trong hệ thống quản lý nợ. Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về nợ công. Bộ Tài chính là đầu mối duy nhất thực hiện nghiệp vụ quản lý nợ. Quốc hội giữ vai trò giám sát tối cao với quyền phê duyệt trần nợ kế hoạch vay và trả nợ trong từng kỳ ngân sách. Các địa phương chỉ được vay trong phạm vi cho phép với mục đích đầu tư phát triển và không được vay để chi thường xuyên.
Luật cũng đặt ra hệ thống các chỉ tiêu an toàn tài chính như tỷ lệ nợ công trên GDP tỷ lệ trả nợ trên tổng thu ngân sách và giới hạn vay nước ngoài. Đây là công cụ giúp điều hành nợ công trong ngưỡng an toàn có thể dự báo và kiểm soát rủi ro. Cùng với đó cơ chế lập kế hoạch trung hạn và dài hạn được thiết lập nhằm đảm bảo sự ổn định và tính chủ động trong sử dụng vốn vay.
Quản lý rủi ro và trách nhiệm giải trình
Một trong những đổi mới lớn của luật 2017 là yêu cầu tăng cường công khai minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý nợ. Mọi kế hoạch vay nợ chương trình phát hành trái phiếu hay bảo lãnh của Chính phủ đều phải được công bố rộng rãi. Các cơ quan chức năng có trách nhiệm báo cáo định kỳ về tình hình vay nợ và trả nợ lên Chính phủ và Quốc hội. Đây là cơ chế tạo áp lực giám sát xã hội và nâng cao trách nhiệm của người thực thi.
Ngoài ra luật cũng đề cập đến việc thành lập quỹ tích lũy trả nợ nhằm dự phòng rủi ro tài chính khi nghĩa vụ trả nợ vượt khả năng ngân sách. Quỹ này hoạt động độc lập do Bộ Tài chính quản lý với nguồn hình thành từ khoản vay lại phí bảo lãnh và thu khác. Cơ chế này giúp tăng khả năng thanh khoản của Chính phủ trong trường hợp xảy ra biến động bất ngờ trên thị trường tài chính.
Những tác động tích cực trong thực tiễn
Từ khi luật có hiệu lực đến nay Việt Nam đã có những cải thiện rõ rệt trong quản lý nợ công. Tỷ lệ nợ công trên GDP giảm dần mức vay nợ mới được kiểm soát chặt chẽ và phù hợp với kế hoạch đầu tư công trung hạn. Cơ chế giám sát chéo giữa các bộ ngành được thiết lập giảm thiểu tình trạng trùng lặp và thất thoát.
Chất lượng vay nợ cũng được nâng cao. Chính phủ tập trung vào các khoản vay dài hạn với lãi suất ưu đãi đặc biệt là từ nguồn vốn ODA. Việc phát hành trái phiếu chính phủ chủ yếu hướng tới thị trường trong nước giảm dần sự phụ thuộc vào vay nước ngoài từ đó hạn chế rủi ro tỷ giá và lãi suất.
Cũng nhờ luật này Việt Nam đã cải thiện được điểm tín nhiệm trên thị trường quốc tế tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận các khoản vay có điều kiện tốt hơn. Các tổ chức tài chính đánh giá cao cam kết ổn định tài khóa và kiểm soát nợ công của Chính phủ Việt Nam thông qua hệ thống pháp lý được xây dựng bài bản.
Những thách thức và đề xuất hoàn thiện
Dù đạt được nhiều thành tựu song Luật Quản lý nợ công 2017 vẫn còn một số điểm cần tiếp tục điều chỉnh. Đầu tiên là vấn đề giám sát nợ gián tiếp thông qua các doanh nghiệp nhà nước và các quỹ tài chính ngoài ngân sách. Mặc dù không tính vào nợ công nhưng các khoản vay này vẫn tiềm ẩn rủi ro tác động đến tài chính quốc gia nếu không được kiểm soát tốt.
Thứ hai là việc cập nhật dữ liệu và công bố thông tin đôi khi chưa đầy đủ và kịp thời. Các báo cáo thường niên vẫn còn mang tính hành chính thiếu phân tích chuyên sâu khiến cho việc giám sát và đánh giá chính sách chưa hiệu quả. Do đó cần đầu tư mạnh vào hạ tầng số hóa quản lý nợ đồng thời nâng cao năng lực phân tích và dự báo.
Ngoài ra trong bối cảnh kinh tế toàn cầu biến động khó lường việc duy trì giới hạn an toàn nợ công là thách thức lớn. Các chính sách tài khóa cần linh hoạt hơn để vừa đảm bảo kỷ luật tài chính vừa đủ không gian ứng phó với các rủi ro kinh tế vĩ mô. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan hoạch định chính sách tài chính tiền tệ và đầu tư công.
Luật Quản lý nợ công 2017 là một văn bản pháp lý có ý nghĩa chiến lược trong điều hành ngân sách nhà nước kiểm soát rủi ro tài chính quốc gia. Với các quy định chặt chẽ rõ ràng đồng bộ luật đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng một môi trường tài chính ổn định minh bạch có trách nhiệm. Trong thời gian tới để luật tiếp tục phát huy hiệu quả cần thường xuyên rà soát cập nhật các quy định phù hợp với thực tiễn phát triển kinh tế và các chuẩn mực quốc tế mới. Việc nắm vững với thực hiện đúng luật không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý còn là nền tảng để phát triển bền vững quốc gia.