Tài nguyên thiên nhiên là nguồn lực thiết yếu phục vụ cho sự phát triển kinh tế xã hội bảo đảm đời sống của con người. Với đặc điểm hữu hạn dễ bị tổn thương nên tài nguyên thiên nhiên cần được khai thác hợp lý sử dụng tiết kiệm cũng như bảo vệ nghiêm ngặt mà để quản lý hiệu quả nguồn lực quý giá này hệ thống pháp luật về tài nguyên thiên nhiên ở Việt Nam đã từng bước hoàn thiện qua nhiều năm. Việc nhận thức đúng vai trò của pháp luật đối với quản lý tài nguyên không chỉ giúp bảo vệ môi trường còn góp phần xây dựng nền kinh tế bền vững ổn định lâu dài.
Luật tài nguyên thiên nhiên không phải là một văn bản riêng biệt mà là tập hợp nhiều bộ luật và văn bản pháp quy điều chỉnh các lĩnh vực cụ thể như đất đai, nước, khoáng sản, môi trường, rừng và biển đảo. Mỗi lĩnh vực đều có đặc điểm riêng đòi hỏi khung pháp lý tương ứng nhằm quản lý bảo vệ hiệu quả.
Một trong những văn bản pháp luật quan trọng là Luật Tài nguyên nước quy định rõ ràng về quyền khai thác cùng nghĩa vụ bảo vệ với các hành vi bị nghiêm cấm nhằm giữ gìn nguồn nước cho các thế hệ mai sau. Luật cũng yêu cầu cá nhân với tổ chức phải có giấy phép khi khai thác nước cho sản xuất hay kinh doanh đồng thời phải trả phí tài nguyên theo quy định nhằm thúc đẩy trách nhiệm của người sử dụng tạo nguồn thu cho công tác bảo vệ tài nguyên nước.
Đối với tài nguyên khoáng sản Luật Khoáng sản quy định việc thăm dò khai thác với sử dụng cùng bảo vệ nguồn tài nguyên này. Khoáng sản là tài nguyên không thể tái tạo vì vậy luật nhấn mạnh nguyên tắc khai thác hợp lý tiết kiệm hạn chế tối đa tác động xấu đến môi trường. Nhà nước nắm quyền sở hữu toàn dân đối với tài nguyên khoáng sản có quyền cấp phép khai thác cho doanh nghiệp theo kế hoạch với quy hoạch cụ thể. Khai thác trái phép hay không theo quy định đều bị xử phạt nghiêm khắc kể cả truy cứu trách nhiệm hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng.
Một lĩnh vực quan trọng khác là tài nguyên đất. Luật Đất đai điều chỉnh các vấn đề liên quan đến quyền sử dụng đất với chuyển nhượng cả cho thuê với thu hồi đất. Yêu cầu sử dụng đất đúng mục đích đúng quy hoạch đồng thời bảo đảm công khai minh bạch trong quá trình giao đất cả thu hồi đất là công cụ pháp lý quan trọng mục đích ngăn chặn tình trạng lãng phí đầu cơ sử dụng đất trái phép gây ảnh hưởng đến phát triển kinh tế và trật tự xã hội.
Bên cạnh đó Luật Bảo vệ môi trường cũng giữ vai trò không thể thiếu trong việc điều chỉnh các hoạt động có liên quan đến tài nguyên thiên nhiên quy định trách nhiệm bảo vệ môi trường trong suốt quá trình khai thác chế biến vận chuyển tiêu thụ tài nguyên. Doanh nghiệp và cá nhân có hoạt động khai thác tài nguyên phải thực hiện đánh giá tác động môi trường có phương án phục hồi bồi thường khi gây ô nhiễm hay suy giảm tài nguyên.
Ngoài các luật kể trên Việt Nam còn có các văn bản pháp luật về tài nguyên rừng, tài nguyên biển, di sản thiên nhiên với đa dạng sinh học hướng đến bảo tồn sử dụng bền vững với chia sẻ công bằng lợi ích từ tài nguyên thiên nhiên. Đặc biệt những vùng có giá trị sinh thái cao như rừng đầu nguồn, khu bảo tồn biển, vườn quốc gia được áp dụng các biện pháp quản lý nghiêm ngặt có sự giám sát của cộng đồng địa phương.
Ban hành với thực thi luật tài nguyên thiên nhiên mang lại nhiều lợi ích thiết thực. Trước hết pháp luật là công cụ quan trọng giúp kiểm soát điều chỉnh hành vi của cá nhân với tổ chức trong việc khai thác sử dụng tài nguyên qua đó hạn chế tình trạng khai thác quá mức với ô nhiễm môi trường suy giảm chất lượng sống. Thứ hai luật giúp định hướng cho hoạt động phát triển kinh tế theo hướng bền vững giảm thiểu rủi ro và chi phí trong dài hạn. Thứ ba hệ thống pháp luật góp phần tăng cường năng lực quản lý nhà nước nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.
Tuy nhiên thực tế cũng cho thấy nhiều thách thức trong việc thực thi pháp luật về tài nguyên thiên nhiên. Ở nhiều địa phương cấp phép khai thác tài nguyên còn thiếu chặt chẽ gây thất thoát tài nguyên với ô nhiễm môi trường. Một số doanh nghiệp lợi dụng kẽ hở pháp luật nhằm lách thuế khai thác vượt mức không thực hiện cam kết bảo vệ môi trường giám sát xử lý vi phạm còn chưa nghiêm thiếu nguồn lực và trình độ chuyên môn. Ngoài ra nhận thức của người dân về quyền và nghĩa vụ trong sử dụng tài nguyên vẫn còn hạn chế dẫn đến nhiều hành vi xâm phạm tài nguyên như phá rừng hay đào ao trái phép hay xả thải bừa bãi vẫn diễn ra.
Để khắc phục tình trạng này cần có sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người dân. Trước hết cần tăng cường tuyên truyền phổ biến pháp luật về tài nguyên thiên nhiên cho cộng đồng. Cơ quan nhà nước phải nâng cao năng lực chuyên môn ứng dụng công nghệ thông tin trong giám sát quản lý tài nguyên. Doanh nghiệp phải cam kết tuân thủ nghiêm túc pháp luật đồng thời đầu tư vào công nghệ sạch tiết kiệm tài nguyên. Người dân cần có thái độ tích cực trong bảo vệ tài nguyên sẵn sàng tố giác hành vi vi phạm tham gia các chương trình bảo vệ môi trường tại địa phương.
Luật tài nguyên thiên nhiên là trụ cột pháp lý quan trọng trong chiến lược phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Tại Việt Nam dù còn nhiều khó khăn nhưng với quyết tâm cải cách thể chế nâng cao năng lực quản lý và sự đồng hành của toàn xã hội chúng ta hoàn toàn có thể hướng đến một mô hình phát triển kinh tế xanh bảo vệ được tài nguyên cho hiện tại và tương lai chính là nền tảng xây dựng một đất nước thịnh vượng bền vững trong thời đại mới.