Luật thơ được hiểu là hệ thống nguyên tắc về số chữ, vần, thanh điệu, đối và niêm để tạo nên nhịp điệu, âm hưởng với cấu trúc cho bài thơ. Trong văn học Việt Nam luật thơ cổ bao gồm các quy tắc chặt chẽ như trong thơ lục bát, thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú. Ngoài ra thơ cách luật là thể thơ hiện đại áp dụng linh hoạt luật nhưng vẫn giữ giai điệu truyền thống. Việc hiểu đúng luật thơ giúp người làm thơ kiểm soát âm, nhịp, biểu cảm tạo ra tác phẩm vừa có chất nhạc vừa hướng tới nội dung sáng tạo.
Luật thơ 5 chữ là gì
Thơ 5 chữ là thể thơ phổ biến trong ca dao, truyên thống cổ dân gian. Mỗi câu gồm năm chữ không cần vần chặt nhưng vẫn tạo nhịp đều. Thơ 5 chữ truyền đạt cảm xúc nhanh gọn súc tích dễ thuộc.
Luật thơ 5 chữ không quy định vần bắt buộc nhưng trong một số bài vẫn có vần xen giữa câu 2 và câu 4. Thanh điệu trong câu năm chữ thường xen kẽ giữa thanh bằng và trắc tạo nhịp. Ví dụ mẫu vị trí 2 bằng, 4 trắc. Nếu thêm vần cuối câu sẽ tạo điểm nhấn cho câu thứ hai hoặc câu cuối khổ. Thơ năm chữ thường sử dụng để viết câu đối, đề tựa, bài thơ ngắn giản dị.
Luật thơ 6 chữ là gì
Thơ sáu chữ là thể thơ dân gian hiếm gặp hơn lục bát nhưng vẫn có vị trí riêng. Mỗi câu sáu chữ có nhịp đều 6 với thể loại viết theo khổ lục bát thì câu sáu đứng trước câu tám tạo vần. Nếu viết độc lập sáu chữ tác giả có thể gieo vần ở cuối hoặc giữa khổ không tuân vần khăng khít nhưng vẫn tạo nhịp đều.
Thanh điệu trong sáu chữ thường được chọn vị trí 2 và 4 là thanh bằng và vị trí 6 là thanh trắc. Nhờ đó câu thơ vẫn giữ giai điệu nhẹ nhàng. Thơ sáu chữ có thể dùng để miêu tả ngắn, phác họa phong cảnh, cảm xúc nhất thời hay viết cho đồng dao thiếu nhi.
Luật thơ 7 chữ
Thơ thất ngôn là thể thơ cổ điển phổ biến với hai dạng là thất ngôn tứ tuyệt và thất ngôn bát cú. Mỗi câu bảy chữ, kết hợp vần, niêm, đối, thanh luật tạo nên giai điệu trầm bổng.
Thất ngôn tứ tuyệt gồm bốn câu, mỗi câu bảy chữ. Luật vần gieo ở cuối câu hai và câu bốn. Niêm thường nối giữa vị trí chữ thứ năm của câu hai và câu ba đồng thời có thể niêm ở vị trí năm của câu bốn với câu một. Thanh luật cân đối giữa thanh bằng và trắc xen kẽ cho từng vị trí.
Thất ngôn bát cú gồm tám câu. Luật vần gieo ở các câu chẵn 2, 4, 6, 8. Niêm nối giữa câu chẵn và câu lẻ kề bên như giữa câu hai ba và câu bốn năm. Thanh điệu và đối cũng tuân theo mẫu cố định. Thể loại này thích hợp để miêu tả phong cảnh, tình cảm phức tạp hay triết lý sâu.
Luật thơ 8 chữ
Thơ bát ngôn (tám chữ) ít phổ biến trong thơ truyền thống Việt nhưng vẫn xuất hiện trong ca dao hoặc bài vè, câu hát. Mỗi câu tám chữ, thanh điệu, nhịp được xây dựng linh hoạt.
Luật bát ngôn thường không áp dụng luật vần chặt nhưng khi viết theo khổ có thể kết hợp vần xen như câu hai và câu tám gieo vần. Thanh điệu bố cục thường là vị trí 2 và 4 bằng, vị trí 6 bằng, vị trí 8 trắc. Câu tám chữ tạo cảm giác khoẻ khoắn dễ kể thành đoạn dài phù hợp cho hát vè, kể chuyện dân gian, khai báo.
Thơ cách luật
Thơ cách luật là thể hiện hiện đại không tuân luật chặt chẽ nhưng vẫn giữ nhịp cùng vần nhẹ. Tác giả có thể thay đổi số chữ bỏ vần hay vần linh hoạt, lược bỏ đối se, nhưng vẫn giữ giai điệu âm vận để bài thơ có dấu ấn riêng.
Thơ cách luật không bị quy định số câu, số chữ, nhưng vẫn đặt trọng tâm vào âm hưởng. Bài thơ có thể không gieo vần gieo một cách linh hoạt ở một vài câu. Thanh điệu cũng được biến đổi có thể dùng toàn bằng để tạo cảm giác nhẹ nhàng, toàn trắc để tạo cảm giác dứt khoát.
Thơ cách luật mở ra một không gian sáng tạo không bị ràng buộc. Tác giả hiện đại có thể viết từ hai câu đến nhiều khổ từng khổ được nối nhịp bằng hình ảnh, âm thanh, cảm xúc. Nếu áp dụng vần thì có thể gieo ở cuối câu trùng khớp vần gieo tại vị trí giữa câu để tạo luyến láy. Nhịp có thể chia theo cụm từ hoặc dấu chấm phẩy đều hợp lý.
So sánh các luật thơ
Các thể thơ cổ điển có luật chặt chẽ tạo tính nhạc dễ ghi nhớ định hướng sáng tác. Thơ cách luật thì linh động thích hợp cho người viết hiện đại, sáng tạo cá nhân. Các thể cổ điển như thất ngôn tứ tuyệt hay bát cú phù hợp khi người viết muốn truyền tải nội dung sâu sắc có cấu trúc logic. Trong khi thơ 5 chữ, 6 chữ, 8 chữ mang khả năng mô tả khoảnh khắc nhanh súc tích. Thơ cách luật phù hợp xu hướng cá nhân hoá, cảm xúc tự do kết hợp với ngôn từ hiện đại.
Luật thơ dù cổ hay hiện đại đều nhằm tạo ra giai điệu, nhịp điệu, nghệ thuật biểu cảm. Người làm thơ nên trang bị kiến thức về số chữ, vần, thanh, niêm, đối để chủ động sáng tạo. Nếu muốn viết theo luật cổ thì cần tuân vần với niêm chặt chẽ. Nếu muốn sáng tác tự do có thể chọn thơ cách luật linh hoạt. Dù là thế nào thì điều quan trọng là âm thanh của từ ngữ phải hợp với cảm xúc mang giai điệu đi vào lòng người. Luật thơ là cây đũa phép để người làm thơ chạm đến các tầng cảm xúc sâu sắc trong tâm hồn vừa hiện đại vừa truyền thống.