Thơ thất ngôn bát cú là thể thơ cổ điển tiêu biểu trong thơ Đường Trung Quốc được tiếp nhận sâu rộng trong thơ ca Việt Nam. Mỗi bài gồm tám câu mỗi câu bảy chữ. Là thể thơ cân đối cả về số lượng câu, số chữ, nhịp điệu với nội dung. Bài thơ thường triển khai mạch truyện hoặc cảm xúc theo bố cục đề thực luận kết. Trong đó yếu tố luật vần, niêm luật, đối luật với thanh luật tạo nên cái hồn chặt chẽ cùng nhịp điệu đặc trưng. Niêm luật là điều kiện liên kết giữa vần vè trong bài giúp âm thanh vang vọng ngân dài.
Cấu trúc bài thơ thất ngôn bát cú
Một bài thất ngôn bát cú gồm tám câu, mỗi câu bảy chữ. Các câu có chủ đề triển khai theo bốn phần tương ứng đề, thực, luận, kết. Câu đầu dùng đề xuất vấn đề, hai câu sau triển khai hình ảnh, hai câu tiếp theo chuyển nghĩa hoặc luận giải, hai câu cuối tổng kết cảm xúc hay gợi mở suy ngẫm. Nhờ số lượng câu và chữ cố định, bài thơ đạt được sự chính xác ngắn gọn trong ý tưởng cũng như hình thức. Tuy vậy từ ngữ vẫn phải chọn lọc để đảm bảo chất thơ và giai điệu.
Luật vần và niêm luật trong thất ngôn bát cú
Luật vần trong thể thơ bao gồm quy định gieo vần ở các câu chẵn như câu hai, bốn, sáu, tám. Vần cuối của các câu này phải là vần bằng và đồng vần với nhau. Trong khi đó câu lẻ không nhất thiết gieo vần. Là cấu trúc vần thông minh tạo nên sự liên kết nhịp nhàng trong bài thơ.
Niêm luật là phần liên kết giữa các vế nội trong một câu thơ để tạo ra giai điệu nội bộ. Trong thất ngôn bát cú thanh niêm thường được đặt ở vế vị trí chữ thứ năm của các câu chẵn và câu lẻ xen kẽ. Cụ thể niêm vế thứ năm câu hai có thể cùng vần với niêm vế thứ năm câu ba hoặc năm câu một. Một kiểu niêm phổ biến là niêm giữa câu hai và câu ba để tạo giai điệu nhẹ nhàng liên tiếp. Tương tự niêm giữa câu bốn và câu năm. Khi kết hợp với vần cuối niêm luật tạo nên đường sóng âm thanh sâu lắng liên tục từ nửa đầu đến nửa bài.
Mẫu niêm luật quen thuộc
Ví dụ kiểu niêm giữa vị trí chữ thứ năm của câu hai và câu ba gọi là niêm chéo. Vế thơ thứ năm câu hai gieo vần a, câu ba chữ thứ năm cũng gieo vần a. Quy tắc này không bắt buộc ở tất cả bài nhưng nếu có sẽ làm bài thơ tạo giai điệu nội bộ rất tinh tế. Cách khác là niêm giữa câu năm và câu sáu để tạo giọng hậu. Câu sáu là câu chẵn nên đồng thời còn gieo vần cuối tạo chuỗi vần niêm mềm mại.
Vai trò của niêm luật trong giai điệu thơ
Niêm luật khiến các chữ giữa câu vang lên như là nốt nhạc nối từ câu này qua câu khác. Điều này giúp bài thơ có chiều sâu âm nhạc mà không cần câu vần cuối. Khi niêm kết hợp cùng với thanh luật trữ và bằng xen, giai điệu của bài thơ lập tức trở nên sống động. Nó cũng giúp người nghe hoặc đọc độc thoại ngấm dần qua từng chữ, không chỉ ở phần cuối câu mà cả giữa câu.
Luật thanh và đối trong thất ngôn bát cú
Thanh luật và đối luật là yếu tố cân bằng bổ sung cho vần và niêm. Thanh luật yêu cầu các vị trí nhất định trong câu thơ phải là thanh bằng hoặc thanh trắc theo mẫu cố định. Điều này tạo âm sắc trầm bổng, bật khoảng nghỉ phù hợp. Đối luật giữa câu chẵn như hai câu hai và ba, bốn và năm, sáu và bảy là cách tạo khớp về nội dung, hình ảnh, cấu trúc nghịch hay thuận. Khi đối đúng luật, bài thơ vừa đẹp hình thức vừa lý tính phân tích đối lập chủ đề. Niêm thêm phần mềm mại, vần giữ cấu trúc vì vậy toàn bài có cấu trúc đa tầng âm thanh.
Minh họa vận dụng luật niêm trong thất ngôn bát cú
Dưới đây là đoạn thơ mẫu tự sáng tạo với niêm giữa câu hai và câu ba
Câu 1 Hạ thủy thuyền trôi nhẹ giữa sông
Câu 2 Mạ non ngát hương mát giữa sương niêm
Câu 3 Chập chờn gợn sóng lặng tiếng thu niêm
Câu 4 Mây trắng lững lờ phủ mái xóm thơm
Câu 5 Tiếng sáo phương xa vang vọng chợt nhớ vần
Câu 6 Em thổi mộng mơ vào sương vần
Câu 7 Hoa tím nở chiều vang vút tiếng lòng
Câu 8 Nhịp tim kết đôi khúc mộng ngát hương
Giải thích niêm và vần
Câu hai chữ thứ năm niêm vương là vần niêm a, câu ba chữ thứ năm cũng là niêm a
Câu bốn không niêm, nhưng vần cuối câu hai vần niêm cũng khớp
Câu hai vần cuối cũng đồng với câu bốn, sáu, tám
Điều này tạo liên kết âm thanh kể cả giữa và cuối câu
Phá luật có chủ đích trong sáng tác
Trong sáng tác hiện đại, việc phá luật có thể dùng để tạo điểm nhấn. Có thể giảm bớt niêm, chỉ giữ vần cuối thay đổi vị trí niêm để hợp với cảm hứng. Tuy nhiên nếu dùng ngẫu nhiên thì bài thơ mất đi chất nhạc. Vì vậy khi phá luật niêm cần có chủ định, ví dụ để nhấn câu chuyển hay tạo khoảng lặng trong phần luận. Người làm thơ cần biết khi nào cần đột phá để bài thơ mới mẻ mà không mất hồn cổ điển.
Thơ thất ngôn bát cú là sự kết nối giữa ý và nhạc. Luật vần tạo cấu trúc, niêm luật tạo giai điệu, thanh với đối luật bổ sung chiều sâu hòa âm. Biết cách sử dụng niêm luật là chìa khóa để bài thơ không chỉ đúng luật còn có chiều sâu âm thanh. Đối với người làm thơ việc thuần thục luật trước khi phá là điều thiết yếu. Khi niêm luật được vận dụng linh hoạt, bài thơ thất ngôn bát cú sẽ trở nên rất truyền cảm giàu nhạc điệu.