Dân chủ là nền tảng của xã hội hiện đại. Là biểu hiện cụ thể của việc nhân dân là chủ thể quyền lực. Tại Việt Nam khái niệm dân chủ ở cơ sở không phải là điều mới mẻ nhưng chỉ thực sự được hệ thống hóa thành luật khi Quốc hội thông qua Luật thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022. Văn bản này thay thế cho pháp lệnh cũ từ năm 2007 cập nhật tình hình mới với thể chế hóa tinh thần của Nghị quyết Trung ương Đảng về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Việc ban hành luật thể hiện sự quyết tâm cải thiện chất lượng dân chủ từ gốc lấy người dân làm trung tâm trong quá trình quản lý phát triển với giám sát quyền lực công.
Sự cần thiết của việc ban hành luật
Trước khi có luật, việc thực hiện dân chủ ở cơ sở được điều chỉnh bởi các pháp lệnh, thông tư hướng dẫn hành chính. Dù đã đạt được một số kết quả tích cực nhưng vẫn còn tồn tại nhiều điểm yếu như thiếu thống nhất, hiệu lực không cao, quy trình thực hiện chưa rõ ràng. Tình trạng hình thức trong tổ chức hội nghị nhân dân, thiếu minh bạch trong công khai thông tin hay việc người dân bị hạn chế tham gia vào các quyết định ảnh hưởng đến đời sống trực tiếp vẫn còn khá phổ biến.
Trong bối cảnh chuyển đổi sang mô hình quản trị hiện đại, việc ban hành một văn bản luật thay thế hoàn toàn các quy định cũ là cần thiết. Luật mới không chỉ thống nhất khung pháp lý mà còn quy định rõ ràng hơn về quyền, nghĩa vụ và cơ chế thực hiện dân chủ trong các tổ chức, cơ quan, cộng đồng dân cư.
Thời điểm và phạm vi hiệu lực
Luật thực hiện dân chủ ở cơ sở được thông qua vào ngày 10 tháng 11 năm 2022 và có hiệu lực thi hành từ ngày 1 tháng 7 năm 2023. Phạm vi điều chỉnh rất rộng áp dụng cho cả các đơn vị hành chính cấp xã như xã, phường, thị trấn lẫn các cộng đồng dân cư nhỏ hơn như thôn, tổ dân phố. Ngoài ra luật còn áp dụng cho các cơ quan hành chính nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập, doanh nghiệp nhà nước, tổ chức chính trị xã hội với cả các doanh nghiệp tư nhân có sử dụng lao động.
Sự bao phủ này nhằm đảm bảo mọi hoạt động xã hội từ khu dân cư đến nơi làm việc đều có cơ chế thực hiện dân chủ rõ ràng, minh bạch, hiệu quả.
Những điểm mới và quan trọng của luật
Một trong những điểm nổi bật của luật là việc quy định đầy đủ và cụ thể các hình thức thực hiện dân chủ. Các hình thức bao gồm quyền được biết, được tham gia ý kiến, được quyết định được giám sát. Từng nội dung được cụ thể hóa theo địa bàn, lĩnh vực cùng đối tượng áp dụng. Ví dụ, tại thôn, tổ dân phố thì việc lấy ý kiến về dự án, quy hoạch, chi tiêu công được thực hiện qua họp dân, lấy phiếu, đăng tải công khai. Tại cơ quan và doanh nghiệp thì dân chủ thể hiện qua việc công khai quy chế, tổ chức đối thoại định kỳ lấy ý kiến về chính sách tiền lương, phúc lợi với kỷ luật lao động.
Luật cũng quy định rõ trách nhiệm của chính quyền địa phương, tổ chức đoàn thể, người đứng đầu cơ quan trong việc tổ chức thực hiện kiểm tra chịu trách nhiệm về chất lượng thực hiện dân chủ tại đơn vị mình. Ngoài ra còn có cơ chế phản ánh kiến nghị với xử lý vi phạm bảo vệ người tố cáo nếu quyền làm chủ bị xâm phạm.
Tăng cường công khai minh bạch
Một điểm đáng chú ý khác là luật yêu cầu công khai thông tin là điều kiện tiên quyết để thực hiện dân chủ. Mọi nội dung như kế hoạch phát triển dự toán ngân sách, quy hoạch sử dụng đất, tuyển dụng, bổ nhiệm, khen thưởng, kỷ luật đều phải được công khai kịp thời rõ ràng dễ tiếp cận. Việc công khai này phải thực hiện bằng nhiều hình thức như niêm yết, phát thanh, trang thông tin điện tử, hội nghị công dân hay thông qua đại diện tổ chức chính trị xã hội tại địa phương.
Bằng cách này, người dân có đầy đủ dữ liệu để giám sát góp ý rồi cả tham gia vào các quyết định ảnh hưởng đến cuộc sống của họ.
Tăng cường sự tham gia và giám sát
Luật đề cao quyền được tham gia của người dân đồng thời khuyến khích xây dựng các mô hình tổ chức cộng đồng dân cư tự quản. Các tổ chức này có vai trò thực hiện giám sát đề xuất phối hợp với chính quyền giải quyết các vấn đề phát sinh tại địa phương. Người dân có thể tham gia qua các hội nghị, phiếu hỏi, thông qua các tổ chức đại diện như Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể, công đoàn tại cơ quan.
Mặt khác luật cũng đưa ra các hình thức giám sát linh hoạt từ theo dõi công khai thông tin, tham dự họp, đề xuất nội dung đến gửi kiến nghị trực tiếp. Những hành vi cản trở quyền giám sát trù dập người phát biểu hay che giấu thông tin sẽ bị xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật.
Thách thức trong quá trình triển khai
Dù luật đã ban hành và có hiệu lực nhưng để đi vào cuộc sống vẫn còn nhiều khó khăn. Một số địa phương còn lúng túng trong việc xây dựng quy chế, tổ chức thực hiện hay chưa có đủ năng lực để đảm bảo minh bạch thông tin. Tình trạng hình thức vẫn có thể lặp lại nếu không có sự giám sát nghiêm túc và hỗ trợ kỹ thuật phù hợp.
Bên cạnh đó nhận thức của người dân với cán bộ cơ sở về quyền làm chủ cũng còn hạn chế. Nhiều người chưa sẵn sàng tham gia hoặc không tin rằng ý kiến của mình sẽ được lắng nghe và phản hồi thực chất.
Triển vọng và ý nghĩa thực tiễn
Dù còn nhiều khó khăn, nhưng Luật thực hiện dân chủ ở cơ sở là một bước tiến rõ rệt trong cải cách thể chế xây dựng nhà nước pháp quyền. Luật đã chuyển hóa tinh thần dân chủ từ khẩu hiệu thành quy trình, trách nhiệm cùng hành động cụ thể. Khi người dân được tham gia nhiều hơn quản lý nhà nước sẽ minh bạch hơn hiệu quả hơn gần dân hơn.
Trong dài hạn, nếu được thực hiện nghiêm túc luật này sẽ tạo nên nền tảng vững chắc cho xã hội dân chủ, văn minh phát triển bền vững. Đó cũng là cách để xây dựng niềm tin xã hội, hạn chế khiếu nại tăng cường đoàn kết cộng đồng nâng cao trách nhiệm công vụ.
Luật thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022 là bước đột phá trong tư duy quản lý thực hành quyền lực tại Việt Nam. Luật mang lại khuôn khổ pháp lý rõ ràng, minh bạch có tính cưỡng chế giúp người dân với người lao động không chỉ được nói còn được quyết định giám sát với phản hồi về các vấn đề liên quan đến mình. Là nền tảng quan trọng để xây dựng nhà nước của dân do dân và vì dân một cách thực chất hơn trong thời đại mới.