Trong xu thế toàn cầu hóa sự hợp tác giữa các quốc gia trong lĩnh vực pháp luật trở nên ngày càng quan trọng. Các tranh chấp dân sự có yếu tố nước ngoài hoạt động tội phạm xuyên biên giới hay quá trình thi hành án liên quốc gia đều đòi hỏi một cơ chế tương trợ tư pháp hiệu quả minh bạch. Tại Việt Nam Luật tương trợ tư pháp năm 2007 là văn bản pháp lý đầu tiên đặt nền móng cho hoạt động này. Sau hơn 15 năm thực thi nhiều vấn đề thực tiễn phát sinh đã đặt ra yêu cầu cần sửa đổi bổ sung xây dựng mới các đạo luật phù hợp hơn với bối cảnh hiện đại.
Luật tương trợ tư pháp 2007 nền tảng pháp lý đầu tiên
Luật tương trợ tư pháp được Quốc hội khóa XII ban hành năm 2007 đánh dấu lần đầu tiên Việt Nam có một đạo luật riêng biệt quy định cụ thể về hợp tác tư pháp với nước ngoài. Điều chỉnh các hoạt động tương trợ trong bốn lĩnh vực chính gồm dân sự, hình sự dẫn độ chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù.
Một trong những điểm quan trọng của luật là xác định rõ các cơ quan trung ương chịu trách nhiệm thực hiện tương trợ tư pháp như Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Công an và Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Mỗi cơ quan có thẩm quyền riêng đối với từng loại hình yêu cầu đảm bảo quá trình tiếp nhận xử lý hồ sơ diễn ra đúng trình tự, đúng quy định.
Luật cũng quy định nguyên tắc có đi có lại trong hoạt động hợp tác tư pháp với các nước không có hiệp định song phương với Việt Nam. Quy định này tạo cơ sở linh hoạt cho việc xử lý các yêu cầu thực tiễn phù hợp với thông lệ quốc tế tăng cường tính chủ động cho các cơ quan thực thi pháp luật.
Trong lĩnh vực dân sự luật cho phép người dân hay tổ chức trong và ngoài nước có thể yêu cầu tòa án Việt Nam thực hiện các hoạt động như tống đạt giấy tờ thu thập chứng cứ xác minh tài sản hay thi hành bản án nước ngoài. Trong lĩnh vực hình sự, luật quy định việc lấy lời khai chuyển giao chứng cứ với cả triệu tập nhân chứng thậm chí dẫn độ nếu có yêu cầu chính thức từ quốc gia có thẩm quyền.
Nhu cầu sửa đổi trong bối cảnh mới
Mặc dù luật năm 2007 đã đóng vai trò tích cực trong việc thúc đẩy hợp tác quốc tế, song thực tiễn trong suốt hơn một thập kỷ qua cho thấy hệ thống pháp luật về tương trợ tư pháp của Việt Nam còn nhiều điểm chưa đáp ứng yêu cầu mới. Sự bùng nổ của thương mại điện tử, tội phạm công nghệ cao hoạt động rửa tiền xuyên biên giới và các tranh chấp đầu tư quốc tế ngày càng phức tạp đã tạo ra những thách thức đáng kể.
Một số hạn chế có thể kể đến như thủ tục hành chính vẫn còn rườm rà, thời gian xử lý kéo dài chưa có quy định cụ thể về việc sử dụng công nghệ thông tin trong tiếp nhận xử lý yêu cầu tương trợ. Ngoài ra, một số lĩnh vực như bảo vệ quyền trẻ em trong các vụ việc có yếu tố nước ngoài thi hành án dân sự quốc tế hay hỗ trợ pháp lý trong tranh chấp hôn nhân có yếu tố nước ngoài vẫn chưa được quy định rõ ràng.
Chính vì vậy trong năm 2024 và 2025, Bộ Tư pháp đã trình Quốc hội dự thảo hai đạo luật mới là Luật tương trợ tư pháp dân sự và Luật tương trợ tư pháp hình sự. Được xem là bước tiến nhằm tách biệt rõ ràng hai lĩnh vực lớn đồng thời quy định chi tiết hơn về thủ tục, thẩm quyền với điều kiện thực hiện tương trợ.
Những điểm mới trong dự thảo luật hiện hành
Một điểm nổi bật trong dự thảo luật mới là việc cho phép sử dụng công nghệ thông tin trong toàn bộ quá trình tương trợ. Cụ thể, các tài liệu yêu cầu có thể được gửi với nhận qua hệ thống điện tử bảo mật, việc lấy lời khai từ xa tổ chức phiên họp trực tuyến hay chuyển giao bản án điện tử sẽ được công nhận hợp pháp. Phù hợp với xu thế chuyển đổi số giúp tiết kiệm thời gian, chi phí đáng kể cho cả hai bên.
Ngoài ra trong lĩnh vực hình sự dự thảo mở rộng khả năng hợp tác bằng cách bổ sung các hình thức tương trợ như thu thập thông tin tình báo dẫn độ qua biên giới không chính thức trong một số trường hợp đặc biệt hoặc hỗ trợ điều tra các tội phạm mới như tội phạm mạng hay rửa tiền với buôn bán người.
Dự thảo luật dân sự cũng quy định rõ ràng về việc công nhận với thi hành phán quyết của tòa án nước ngoài tại Việt Nam. Trong đó nêu rõ điều kiện, trình tự và quyền của các bên liên quan khi đề nghị hoặc phản đối việc công nhận bản án.
Một điểm tiến bộ nữa là việc tăng cường cơ chế phối hợp giữa các cơ quan liên ngành như Tòa án, Bộ Công an, Viện kiểm sát, Cơ quan thi hành án dân sự và Bộ Ngoại giao. Nhằm đảm bảo việc thực hiện yêu cầu tương trợ diễn ra thống nhất không chồng chéo hay bỏ sót trách nhiệm.
Tác động với triển vọng thực thi
Việc ban hành hai đạo luật mới trong lĩnh vực tương trợ tư pháp sẽ tạo bước ngoặt quan trọng trong cải cách tư pháp hội nhập quốc tế. Với khung pháp lý rõ ràng minh bạch cập nhật nên Việt Nam sẽ có điều kiện thuận lợi hơn để giải quyết các vụ việc có yếu tố nước ngoài đặc biệt là trong bối cảnh các nhà đầu tư nước ngoài cùng tổ chức quốc tế và công dân ngoại quốc sinh sống tại Việt Nam ngày càng nhiều.
Từ phía người dân việc cải cách này sẽ giúp họ tiếp cận công lý nhanh chóng hơn trong các vụ tranh chấp xuyên biên giới như ly hôn, thừa kế, hợp đồng dân sự với thi hành bản án từ nước ngoài. Về phía nhà nước nó thể hiện cam kết bảo vệ công lý củng cố hình ảnh quốc gia pháp quyền trong mắt cộng đồng quốc tế.
Luật tương trợ tư pháp năm 2007 là bước đi đầu tiên quan trọng trong hành trình hội nhập pháp lý quốc tế của Việt Nam. Tuy nhiên để thích ứng với thực tế mới, sự ra đời của các đạo luật riêng biệt chuyên sâu hiện đại hơn là điều tất yếu. Hoàn thiện khung pháp lý về tương trợ tư pháp không chỉ nâng cao hiệu quả hợp tác với các quốc gia khác còn giúp người dân, tổ chức trong nước đảm bảo quyền lợi ích hợp pháp trong môi trường pháp lý toàn cầu hóa ngày càng rõ nét.