Pháp luật là một hiện tượng xã hội đặc biệt gắn liền với sự phát triển của nhà nước và đời sống con người. Không chỉ là hệ thống quy tắc điều chỉnh hành vi pháp luật còn là công cụ tổ chức xã hội bảo đảm công bằng duy trì trật tự. Nhưng câu hỏi đặt ra là pháp luật xuất hiện từ bao giờ, tại sao lại xuất hiện với quá trình hình thành pháp luật diễn ra như thế nào. Những vấn đề này tưởng chừng trừu tượng nhưng lại có ý nghĩa rất thiết thực để hiểu rõ bản chất với vai trò của pháp luật trong xã hội hiện đại.
Pháp luật xuất hiện là do đâu
Để hiểu vì sao pháp luật xuất hiện cần quay trở lại thời kỳ đầu của lịch sử loài người. Trong xã hội nguyên thủy, con người sống thành bầy đàn chưa có nhà nước hay các thiết chế quyền lực chính thức. Sự điều chỉnh hành vi trong cộng đồng chủ yếu dựa vào tập quán, tín ngưỡng và những quy tắc đạo đức truyền miệng. Các quy tắc này chưa có tính bắt buộc cao và không có công cụ cưỡng chế cụ thể.
Khi xã hội phát triển, sự phân công lao động ngày càng rõ rệt, của cải bắt đầu xuất hiện và dần dần dẫn đến tình trạng bất bình đẳng trong sở hữu và địa vị xã hội. Mâu thuẫn giữa các nhóm người đặc biệt giữa những người có và không có tài sản, ngày càng gay gắt. Lúc này, cần có một công cụ chính thức để duy trì trật tự bảo vệ quyền lợi của các nhóm cầm quyền đồng thời điều chỉnh hành vi trong xã hội một cách hệ thống và thống nhất. Đó chính là lúc pháp luật ra đời như một tất yếu khách quan.
Vì vậy, có thể nói pháp luật xuất hiện là kết quả của sự phát triển kinh tế xã hội của nhu cầu tổ chức và quản lý xã hội một cách ổn định. Sự hình thành pháp luật cũng gắn liền với sự ra đời của nhà nước – thiết chế quyền lực chuyên chính đầu tiên của nhân loại.
Pháp luật xuất hiện từ khi nào trong lịch sử
Không thể xác định chính xác một thời điểm cụ thể mà pháp luật xuất hiện, nhưng các nhà sử học và luật học đều thống nhất rằng pháp luật ra đời vào khoảng thời kỳ xã hội cổ đại, khi nhà nước đầu tiên hình thành. Đây là giai đoạn chuyển tiếp từ xã hội nguyên thủy sang xã hội có giai cấp và có nhà nước.
Các nhà nước đầu tiên trong lịch sử như Ai Cập cổ đại, Lưỡng Hà, Trung Hoa cổ và Ấn Độ cổ đều để lại những dấu vết đầu tiên của pháp luật thành văn. Một trong những bộ luật cổ nổi tiếng nhất là Bộ luật Hammurabi của Babylon được khắc trên bia đá vào khoảng năm 1754 trước Công nguyên. Bộ luật này bao gồm hơn 280 điều luật điều chỉnh nhiều lĩnh vực như hôn nhân, tài sản, hợp đồng, hình sự và lao động. Đây được xem là một trong những minh chứng đầu tiên cho việc pháp luật thành văn đã tồn tại và phát triển mạnh mẽ ở thời kỳ cổ đại.
Tại Trung Quốc pháp luật thành văn bắt đầu được ghi nhận từ thời nhà Chu với các quy định về hình phạt và quản lý hành chính. Còn ở Ấn Độ hệ thống luật Manu đã đặt nền móng cho pháp luật Hindu với nhiều quy định chi tiết về tôn giáo, đạo đức và xã hội.
Như vậy, có thể nói pháp luật ra đời từ rất sớm trong lịch sử loài người cùng với sự xuất hiện của nhà nước và quá trình phân hóa giai cấp trong xã hội.
Quá trình hình thành và phát triển của pháp luật qua các thời kỳ
Pháp luật không phải là một khái niệm cố định mà luôn biến đổi cùng với sự vận động của xã hội. Từ những quy tắc đơn giản điều chỉnh quan hệ dân sự, pháp luật dần phát triển thành một hệ thống chặt chẽ bao gồm nhiều ngành luật như dân sự, hình sự, hành chính, thương mại, lao động, môi trường…
Trong thời kỳ phong kiến, pháp luật thường mang tính chất phục vụ cho giai cấp thống trị đi kèm với tư tưởng chính trị và tôn giáo. Các quy định thường cứng nhắc và chịu ảnh hưởng lớn từ quan niệm đạo đức truyền thống. Tuy nhiên cũng trong giai đoạn này nhiều nhà nước đã xây dựng hệ thống luật thành văn khá hoàn chỉnh như luật của nhà Hán, nhà Lê, nhà Nguyễn ở Việt Nam.
Sang thời kỳ cận đại và hiện đại, đặc biệt sau Cách mạng tư sản và sự phát triển của chủ nghĩa tư bản, pháp luật bắt đầu mang tính dân chủ chú trọng bảo vệ quyền con người và lợi ích công cộng. Hiến pháp và pháp luật ngày càng được xây dựng theo hướng đảm bảo quyền lực Nhà nước được kiểm soát, người dân được bảo vệ, các mối quan hệ xã hội được điều chỉnh một cách minh bạch và hợp lý.
Ngày nay, pháp luật không chỉ tồn tại trong phạm vi quốc gia mà còn mở rộng ra quy mô toàn cầu với sự phát triển của pháp luật quốc tế, các hiệp định thương mại, quyền con người và luật môi trường xuyên biên giới. Điều này phản ánh sự tiến hóa liên tục của pháp luật nhằm đáp ứng các nhu cầu mới của nhân loại.
Pháp luật trong đời sống xã hội hiện đại
Trong xã hội hiện đại, pháp luật có vai trò đặc biệt quan trọng. Không chỉ là công cụ điều chỉnh hành vi, pháp luật còn là thước đo của công bằng, chuẩn mực cho trật tự xã hội và là nền tảng để bảo vệ quyền tự do cá nhân. Mọi hoạt động từ đời sống thường nhật đến hoạt động kinh doanh từ quản lý nhà nước đến các vấn đề quốc tế đều gắn liền với pháp luật.
Pháp luật giúp xác lập quyền và nghĩa vụ giữa các bên, bảo vệ người yếu thế ngăn ngừa các hành vi xâm phạm lợi ích công cộng và cá nhân. Đồng thời pháp luật còn là công cụ phản ánh trình độ văn minh của một xã hội, bởi một xã hội có pháp luật công bằng, minh bạch, dễ tiếp cận cũng là một xã hội ổn định phát triển có trật tự.
Pháp luật không phải là sản phẩm ngẫu nhiên mà là kết quả tất yếu của sự phát triển xã hội với nhu cầu tổ chức đời sống cộng đồng. Từ những quy tắc sơ khai trong xã hội nguyên thủy đến hệ thống pháp luật hoàn chỉnh hiện nay, quá trình hình thành phát triển của pháp luật phản ánh tiến trình văn minh của nhân loại. Hiểu đúng về nguồn gốc và vai trò của pháp luật không chỉ giúp chúng ta tuân thủ tốt còn khơi dậy ý thức công dân góp phần xây dựng một xã hội pháp quyền công bằng, văn minh, hiện đại.