Trong thực tiễn áp dụng pháp luật tại Việt Nam nhiều khi một vấn đề được điều chỉnh bởi nhiều văn bản pháp luật khác nhau. Dẫn đến xung đột giữa các quy định gây khó khăn cho cơ quan nhà nước hay tổ chức và cá nhân khi xác định nên áp dụng luật nào. Để bảo đảm tính thống nhất ổn định có lợi cho người dân pháp luật đã quy định rõ các nguyên tắc và thứ tự ưu tiên khi áp dụng nhiều văn bản pháp luật cùng điều chỉnh một vấn đề giống nhau. Bài viết này tổng hợp các nguyên tắc cơ bản đưa ra cách vận dụng khi quyết định áp dụng pháp luật.
Nguyên tắc áp dụng văn bản có hiệu lực tại thời điểm thực hiện hành vi
Một nguyên tắc cơ bản yêu cầu chọn áp dụng văn bản pháp luật có hiệu lực tại thời điểm xảy ra hành vi. Nếu hành vi diễn ra khi luật cũ còn hiệu lực thì áp dụng theo luật đó. Nếu hành vi xảy ra sau khi luật mới có hiệu lực thì áp dụng luật mới. Điều này giúp xác định rõ khuôn khổ pháp lý áp dụng cho từng sự kiện, giao dịch, hành vi vi phạm.
Nguyên tắc áp dụng văn bản có lợi cho người dân
Trong trường hợp luật mới quy định trách nhiệm pháp lý nhẹ hơn hoặc không quy định trách nhiệm cho một hành vi trước kia bị xử lý thì người dân được hưởng lợi từ quy định mới. Cụ thể nếu luật mới nhẹ hơn hoặc không còn áp trách nhiệm thì vẫn áp dụng cho hành vi xảy ra trước ngày luật mới có hiệu lực. Nguyên tắc này nhằm bảo vệ quyền lợi của người dân và tránh việc tăng mức xử phạt khi luật thay đổi theo chiều hướng nghiêm ngặt hơn.
Nguyên tắc áp dụng luật ban hành sau (lex posterior derogat legi priori)
Khi hai văn bản do cùng cơ quan cấp ngang nhau ban hành có quy định khác nhau về cùng một vấn đề, thì ưu tiên áp dụng quy định ban hành sau. Điều này nhằm tránh xung đột và phản ánh ý chí lập pháp mới nhất của cơ quan có thẩm quyền.
Ví dụ nếu hai nghị định của Chính phủ cùng điều chỉnh một lỗi vi phạm hành chính nhưng có mức phạt khác nhau thì phải áp dụng nghị định ban hành sau cùng thời điểm hành vi xảy ra.
Nguyên tắc ưu tiên áp dụng luật chuyên ngành trước luật chung (lex specialis derogat legi generali)
Khi một quan hệ pháp luật được điều chỉnh bởi luật chuyên ngành và luật chung thì luật chuyên ngành được ưu tiên áp dụng. Luật chung có phạm vi rộng nhưng luật chuyên ngành sẽ có quy định chi tiết hơn về nội dung cụ thể như thương mại dân sự, doanh nghiệp, lao động, xây dựng…
Ví dụ trong hợp đồng thương mại, nếu Luật thương mại có hướng dẫn cụ thể hơn Bộ luật dân sự thì phải sử dụng luật chuyên ngành. Việc theo dõi luật chuyên ngành giúp xử lý các tình huống có tính chuyên biệt một cách phù hợp và thấu đáo.
Nguyên tắc ưu tiên điều ước quốc tế so với pháp luật nội địa
Khi Việt Nam ký điều ước quốc tế như công ước giao thương quốc tế, di cư, môi trường… nếu nội dung điều ước có quy định khác với luật nội địa thì áp dụng điều ước. Điều này thể hiện cam kết quốc tế và đảm bảo tính thống nhất với luật quốc tế mà Việt Nam đã tham gia.
Thứ tự ưu tiên áp dụng khi nhiều luật cùng điều chỉnh
Tổng hợp các nguyên tắc trên, thứ tự áp dụng luật khi có xung đột như sau
-
Nếu có điều ước quốc tế thì ưu tiên điều ước
-
Nếu cùng luật của cùng cơ quan, ưu tiên văn bản ban hành sau
-
Nếu có luật chuyên ngành và luật chung, ưu tiên luật chuyên ngành
-
Nếu luật cũ và luật mới có quy định khác nhau và luật mới nhẹ hơn thì áp dụng luật mới
-
Nếu cùng điều chỉnh và cùng hiệu lực tại thời điểm hành vi thì áp dụng luật hiệu lực cao hơn (ví dụ luật vượt nghị định)
Ứng dụng vào tình huống thực tiễn
Ví dụ một doanh nghiệp ký hợp đồng xây dựng chịu điều chỉnh Bộ luật dân sự, Luật xây dựng và Luật Thương mại. Nếu phát sinh tranh chấp về hợp đồng, cần xác định xem vấn đề đang gặp thuộc phạm vi luật chuyên ngành về xây dựng hay thương mại. Nếu là tranh chấp phần thầu, tiến độ thi công thì Luật xây dựng là luật chuyên ngành nên được ưu tiên. Nếu là tranh chấp thanh toán tài chính theo thương mại thì Luật Thương mại được áp dụng trước, rồi mới đến Bộ luật dân sự.
Hoặc khi nghị định về xử phạt vi phạm hành chính sửa đổi tăng mức phạt nhưng có quy định chuyển tiếp nêu rõ hành vi xảy ra trước vẫn áp dụng nghị định cũ thì hành vi trước ngày hiệu lực của nghị định mới vẫn được áp dụng mức phạt nhẹ hơn. Việc này giúp thực hiện nguyên tắc áp dụng theo quy định có lợi cho người dân.
Việc lựa chọn đúng luật áp dụng không chỉ giúp xử lý chính xác khách quan còn bảo vệ quyền lợi công dân đảm bảo sự ổn định pháp lý. Nguyên tắc áp dụng văn bản hiệu lực tại thời điểm, văn bản có lợi hơn ban hành sau luật chuyên ngành với điều ước quốc tế tạo ra một hệ thống mang tính logic linh hoạt. Khi gặp vấn đề pháp lý phức tạp bạn nên tham khảo ý kiến luật sư để xác định chuẩn xác luật áp dụng.