Trong lịch sử phát triển của nhân loại nhà nước và pháp luật là hai thiết chế quan trọng ra đời cùng với sự xuất hiện của xã hội có giai cấp không chỉ giữ vai trò tổ chức quản lý đời sống xã hội còn là công cụ đảm bảo sự ổn định, trật tự với công bằng trong cộng đồng. Mỗi quốc gia mỗi chế độ chính trị đều có mô hình nhà nước và hệ thống pháp luật riêng phản ánh trình độ phát triển, đặc điểm văn hóa với mục tiêu xã hội mà quốc gia đó theo đuổi. Ở Việt Nam việc hiểu đúng khái niệm, vai trò và mối quan hệ giữa nhà nước và pháp luật giúp mỗi công dân nâng cao ý thức trách nhiệm, sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật.
Khái niệm nhà nước và pháp luật
Nhà nước là một tổ chức chính trị đặc biệt của xã hội ra đời khi xã hội phân chia thành các giai cấp và có mâu thuẫn không thể điều hòa bằng các hình thức tự quản ban đầu. Nhà nước là cơ quan quyền lực công tối cao có bộ máy tổ chức chặt chẽ có lãnh thổ, dân cư, pháp luật và hệ thống thu thuế để duy trì hoạt động. Nhà nước thực hiện chức năng quản lý xã hội bảo vệ trật tự và lợi ích chung thông qua việc ban hành và thực thi pháp luật.
Pháp luật là hệ thống các quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung được nhà nước ban hành và bảo đảm thực hiện nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội. Khác với đạo đức hay tập quán, pháp luật có tính cưỡng chế nhà nước. Khi cá nhân hay tổ chức vi phạm pháp luật sẽ bị áp dụng các biện pháp chế tài theo quy định.
Ví dụ về pháp luật và nhà nước
Để hiểu rõ hơn về vai trò của nhà nước và pháp luật có thể nêu một số ví dụ trong đời sống thực tiễn như sau
-
Khi một người muốn thành lập doanh nghiệp họ phải đăng ký kinh doanh tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo quy định của Luật Doanh nghiệp. Đây là sự thể hiện chức năng quản lý kinh tế của nhà nước và vai trò điều chỉnh của pháp luật kinh doanh.
-
Khi một người vi phạm giao thông như vượt đèn đỏ, cơ quan công an có quyền xử phạt hành chính theo quy định của Luật Giao thông đường bộ. Đây là minh chứng cho tính cưỡng chế của pháp luật và thẩm quyền xử lý vi phạm của cơ quan nhà nước.
-
Trong các cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội người dân thực hiện quyền công dân thông qua lá phiếu. Nhà nước tổ chức bầu cử, pháp luật quy định về quy trình và điều kiện bầu cử. Điều này thể hiện tính dân chủ và hợp pháp của quyền lực nhà nước.
Các ví dụ trên cho thấy nhà nước và pháp luật hiện diện trong mọi lĩnh vực đời sống từ kinh tế, chính trị đến văn hóa, xã hội và đời sống hằng ngày của người dân.
Tại sao nhà nước cần có pháp luật
Nhà nước không thể tồn tại và vận hành hiệu quả nếu không có pháp luật. Pháp luật là phương tiện để nhà nước ban hành các quy tắc xử sự điều chỉnh hành vi của các chủ thể trong xã hội. Dưới góc độ lý luận có thể lý giải vì sao nhà nước cần pháp luật qua ba khía cạnh sau
Thứ nhất pháp luật là công cụ để nhà nước quản lý xã hội. Nhờ pháp luật, nhà nước có thể đặt ra những chuẩn mực hành vi với quy định rõ ràng quyền và nghĩa vụ của công dân thiết lập trật tự xã hội ổn định công bằng.
Thứ hai pháp luật là cơ sở để thực thi quyền lực nhà nước. Các cơ quan nhà nước hoạt động dựa trên luật mà không được hành xử tùy tiện. Việc giới hạn quyền lực bằng pháp luật là yếu tố cốt lõi trong xây dựng nhà nước pháp quyền.
Thứ ba pháp luật giúp nhà nước bảo vệ lợi ích chung và giải quyết mâu thuẫn trong xã hội thay vì xử lý theo cảm tính nhà nước dùng pháp luật làm công cụ để phân xử tranh chấp từ đó nâng cao lòng tin của người dân vào thể chế.
Nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng xã hội gắn bó mật thiết
Nhà nước và pháp luật đều ra đời từ nhu cầu quản lý xã hội và bảo vệ lợi ích của các nhóm xã hội khác nhau tuy nhiên chúng không tồn tại độc lập mà luôn song hành và bổ sung cho nhau.
Nhà nước là chủ thể ban hành pháp luật còn pháp luật là công cụ để nhà nước thực thi quyền lực. Nếu không có nhà nước pháp luật sẽ không có cơ quan thực thi ngược lại nếu không có pháp luật quyền lực nhà nước sẽ bị lạm dụng thiếu giới hạn và dễ dẫn đến chuyên quyền.
Trong nhà nước pháp quyền hiện đại, pháp luật không chỉ là công cụ của nhà nước mà còn là giới hạn của nhà nước. Tức là nhà nước bị ràng buộc bởi chính những quy tắc mà mình đặt ra. Đây là nguyên tắc quan trọng bảo đảm quyền con người, quyền công dân và duy trì sự minh bạch, dân chủ trong hoạt động công quyền.
Nhà nước và pháp luật Việt Nam hiện nay
Ở Việt Nam nhà nước được tổ chức theo nguyên tắc nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Hiến pháp là đạo luật cơ bản quy định tổ chức với hoạt động của bộ máy nhà nước, quyền và nghĩa vụ của công dân, các nguyên tắc pháp lý tối cao.
Pháp luật Việt Nam ngày càng hoàn thiện theo hướng bảo đảm quyền con người phù hợp với điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế. Các văn bản pháp luật ngày càng chi tiết, minh bạch và có cơ chế thực thi hiệu quả.
Đồng thời nhà nước Việt Nam từng bước đẩy mạnh cải cách hành chính nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý để phục vụ người dân tốt hơn. Việc thực hiện các nguyên tắc pháp quyền, pháp chế, phân quyền và kiểm soát quyền lực ngày càng rõ nét phản ánh nỗ lực xây dựng nhà nước vì dân, do dân và của dân.
Nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng xã hội cơ bản. Có mối quan hệ hữu cơ với cả cùng nhau phát triển qua các giai đoạn lịch sử. Nhà nước sử dụng pháp luật để tổ chức xã hội bảo vệ trật tự bảo đảm quyền con người. Ngược lại pháp luật chính là công cụ để người dân giám sát hoạt động của nhà nước bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
Ở Việt Nam việc nâng cao hiểu biết về nhà nước và pháp luật không chỉ là trách nhiệm của cơ quan chức năng còn là quyền lợi thiết thực của mỗi công dân. Khi mỗi người sống và làm việc theo pháp luật cả xã hội sẽ phát triển ổn định, văn minh, bền vững hơn.